Warszawska Cepelia powstanie, degradacja i odbudowa

ABSTRAKT I ARTYKUŁ POD OPIEKĄ MERYTORYCZNĄ ANDRZEJA M. CHOŁDZYŃSKIEGO, ARCHITEKTA

Powstanie
Zygmunt Stępiński zaprojektował pawilon Cepelii jako element zaplanowanej kompozycji przestrzennej, z przeznaczeniem na ekspozycję i sprzedaż polskiej sztuki ludowej¹. Projekt, zgodnie  z duchem modernizmu, miał zapewniać przenikanie się przestrzeni wewnętrznej budynku z przestrzenią zewnętrzną – miejską.

Miało to między innymi budzić zainteresowanie przechodniów eksponowanymi wyrobami, zarówno w celach stricte handlowych, jak też szerzej rozumianej propagandy polskiej sztuki ludowej. Jednocześnie od strony wnętrza eksponowane produkty ukazywały się na tle przestrzeni miasta, stwarzając symboliczne połączenie między tradycją i nowoczesnością.

W celu spełnienia tych założeń autor zaprojektował budynek jako dwukondygnacyjny pawilon z podpiwniczeniem w szkieletowej konstrukcji stalowej wspartej na słupach, z elewacją w formie przeszklonych ścian osłonowych parteru, ponad którą unosiła się, w pozornym oderwaniu od ziemi, bryła piętra z przeszkleniem ujętym w ramy z blachy aluminiowej. Dążenie do jak największego przeszklenia elewacji zaowocowało zredukowaniem pomieszczeń ze ścianami, w tym części administracyjno-socjalnej, do niezbędnego minimum. Również wnętrze, z ażurową konstrukcją schodów i zawieszonymi gablotami, miało zapewniać jak największą przejrzystość. Pawilon został oddany do użytku z początkiem 1966 r., stając się jednym z bardziej rozpoznawalnych i charakterystycznych obiektów warszawskiego Śródmieścia.

Degradacja
W trakcie użytkowania pawilonu następował nieunikniony proces zmian. Niektóre z nich wynikały ze słabości projektowo-wykonawczych – na skutek pękania szyb wprowadzono dodatkowe słupki okienne w elewacji północnej. Około 1980 r. nastąpiła zmiana aranżacji wnętrz, wprowadzająca liczne elementy drewniane i w znacznym stopniu zacierająca pierwotny charakter pomieszczeń, co spotkało się ze sprzeciwem autora projektu².

Znacznie poważniejsze i bardziej drastyczne zmiany zaczęły się w latach 90., gdy po zmianach własnościowych Cepelii i wskutek spadającej dochodowości zaczęto wydzielać w budynku osobne lokale, przeznaczone na wynajem. To doprowadziło do serii daleko idących zmian zarówno we wnętrzach, jak i w zewnętrznej bryle budynku, m.in. przez rozbudowę parteru oraz usunięcie wolnostojących gablot. W 1994 r., w związku z postępującym zużyciem aluminiowych paneli elewacyjnych i brakiem funduszy na ich renowację, zasłonięto je tandetnymi płytami kompozytowymi w kolorze pomarańczowym. Obrazu degradacji dopełniło zainstalowanie na dachu dużego ekranu multimedialnego oraz instalacji dla nadmuchiwanych reklam i przeznaczenie całej elewacji piętra pod banery reklamowe. Położony w ścisłym centrum Warszawy pawilon stał się swoistym symbolem wszelkich patologii okresu przemian ustrojowych.

W 2019 r., po ponad pięćdziesięcioletniej obecności w centrum Warszawy, sklep Cepelii w pawilonie przy Marszałkowskiej został zlikwidowany – od tej chwili budynek stał opuszczony. Rozważano nawet jego rozbiórkę, na co wpływ miały zarówno stan budynku, szczególnie rażący w centralnym punkcie miasta, jak i zmieniające się poglądy na kształtowanie przestrzeni miejskiej. Znalazło to swoje odbicie również w (ostatecznie nieuchwalonym) projekcie MPZP, zakładającym wysoką zabudowę całości narożnika Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich. Kres takim koncepcjom położyło jednak wpisanie pawilonu Cepelii do rejestru zabytków w dniu 4.02.2019 r. Tymczasem budynek znalazł nowego właściciela, dążącego do odbudowy pawilonu z przeznaczeniem komercyjnym na miejską funkcję usługową.

Istniejąca część podziemna obejmowała jedną niską kondygnację, wycofaną od strony ul. Marszałkowskiej ze względu na planowaną linię metra. Bliskość tej linii oraz przewidywany skomplikowany charakter prac ziemnych spowodowały, że ograniczono się jedynie do niewielkiego powiększenia w części północnej oraz podbicia istniejących fundamentów i obniżenia płyty podłogowej dla zwiększenia wysokości użytkowej pomieszczeń. Zostały one przeznaczone częściowo na rozszerzenie powierzchni ekspozycyjno-sprzedażowej, w części na pomieszczenia zaplecza. Parter i podziemie połączono schodami, nawiązującymi formą do schodów zaprojektowanych i wykonanych w pawilonie w latach 60.

Część nadziemna składa się z dwóch kondygnacji: piętra w całym zewnętrznym obrysie budynku oraz podciętego przeszklonego parteru, tworzącego wokół budynku podcień na prawie całym jego obwodzie. Oba poziomy pełnią funkcje handlowo-ekspozycyjne, przy zachowaniu otwartego planu i zredukowaniu osobnych pomieszczeń do niezbędnego minimum. 

Odbudowa
Pierwsze podejście, w 2019 r., z przeznaczeniem na lokal fast food, zostało zablokowane przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W tej sytuacji właściciel zwrócił się w 2021 r. do architekta Andrzeja M. Chołdzyńskiego z zamiarem odtworzenia pawilonu w funkcji bliższej pierwotnemu przeznaczeniu. W ścisłej współpracy z konserwatorem zabytków biuro AMC – Andrzej M. Chołdzyński uzyskało decyzję o warunkach zabudowy, a następnie pozwolenie na budowę.

Konstrukcję części nadziemnej stanowi szkielet stalowy na słupach dwugałęziowych, między którymi rozpięte są kratownice główne stropu międzypiętrowego oraz dachu, spięte kratownicami drugorzędnymi, na których opiera się strop z płyt korytkowych. Ekspertyza techniczna konstrukcji budynku, wykonana w 2018 r., wykazała, że stan konstrukcji jest dobry i zapewnia wystarczającą nośność. Pozwoliło to na zachowanie jej w całości w roli konstrukcji głównej budynku, z wykonaniem niezbędnych wzmocnień oraz zabezpieczeń antykorozyjnych i ogniowych zgodnie z aktualnymi wymaganiami. Wolne przestrzenie między pasami kratownic wykorzystano na rozprowadzenie instalacji. Konstrukcja stalowa, podobnie jak w oryginalnym projekcie, jest zakryta sufitami podwieszonymi, a słupy są obudowane osłonami z polerowanej stali nierdzewnej.

Elewacje budynku, w szczególności przeszklenia i okładziny aluminiowe, uległy na przestrzeni czasu degradacji w stopniu wykluczającym ich renowację i powtórne użycie. Wyjątek stanowi oryginalna ceramiczna okładzina autorstwa Stanisława Kucharskiego w narożniku od strony Alej Jerozolimskich, która po konserwacji i uzupełnieniu odzyskała pierwotne walory artystyczne.

Detale elewacji zostały odtworzone na podstawie istniejącej ikonografii, w tym archiwalnych projektów, przy zastosowaniu współczesnych technologii spełniających aktualne warunki techniczne i wymagania normatywno-użytkowe. W elewacjach przeszklonych przewidziano zastosowanie współczesnych systemów profili aluminiowych o możliwie najmniejszych przekrojach. W celu osiągnięcia pierwotnej przejrzystości budynku zaplanowano użycie szyb termoizolowanych ze szkła odżelazionego, niebarwionego, o niskim współczynniku odbicia.

Dach został potraktowany przez Zygmunta Stępińskiego jako piąta elewacja, widoczna z pięter otaczających budynków, ukształtowana rzeźbiarsko jako kompozycja dwóch pryzmatycznych świetlików i wielopołaciowej powierzchni tworzącej szereg wydłużonych trójkątnych piramid. Założeniem projektu odbudowy było przywrócenie pierwotnego charakteru dachu m.in. przez usunięcie nabudowanych elementów instalacyjno-reklamowych, rekonstrukcję świetlików i wymianę pokrycia z uwzględnieniem niezbędnych izolacji cieplnych i przeciwwodnych, a także zachowanie dachu w stanie wolnym od elementów gabarytowych instalacji technicznych.

Oryginalny charakter wnętrz pawilonu został niemal całkowicie zatarty wskutek szeregu przebudów i postępującej dewastacji. Jego odtworzenie wymagało przede wszystkim rozbiórki wszystkich wtórnie wprowadzonych pomieszczeń i ich wystroju. Nieliczne tylko elementy nadawały się do renowacji i ponownego wykorzystania – m.in. fragmenty okładzin ceramicznych, takich samych jak na elewacjach, oraz stalowe drzwi windy towarowej, które zostały wyeksponowane w pozycji otwartej. Pozostałe elementy wnętrza zostały odtworzone na podstawie zachowanej ikonografii – dotyczy to m.in. wykończenia posadzek i sufitów, oświetlenia oraz wewnętrznych schodów z drewnianymi stopnicami zawieszonymi na stalowej konstrukcji.

Tekst: arch. Leszek Lubański dla AMC – Andrzej M. Chołdzyński Sp. z o.o. Sp.k.

Przypisy
^1. Cepelia (właśc. Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego – CPLiA) – była organizacja zrzeszająca spółdzielnie rękodzieła ludowego i artystycznego, która prowadziła placówki handlowe zajmujące się zbytem towarów produkowanych w zrzeszonych spółdzielniach, wykonywanych bądź inspirowanych twórczością polskich artystów ludowych. Źródło: Wikipedia.
^2. List Zygmunta Stępińskiego z 27.11.1979 r. do dyrekcji Cepelii, zachowany w archiwum Urzędu Dzielnicy Śródmieście.