NOWY NIKISZOWIEC

Stworzony przez naszą pracownię projekt Nowego Nikiszowca nawiązuje bezpośrednio do oryginalnej idei założenia przestrzennego, jakim jest Osiedle Nikiszowiec. Zaproponowane rozwiązanie projektowe stanowi jednak jej krytyczne rozwinięcie w celu uzyskania jak najlepszej przestrzeni do mieszkania na miarę XXI wieku. 

Nikiszowiec, jako kulturowa ikona Katowic i całego Śląska, przez lata znany był głównie mieszkańcom Śląska. Wyjątkowy charakter osiedla, jego powiązanie z kopalnią „Wieczorek” oraz w pewnym sensie samowystarczalność, niezależność w stosunku do reszty Katowic sprawiały, że mieszkańcy Nikisza stanowili bardzo jednorodną grupę. Osiedle, poza pojawieniem się samochodów zaparkowanych wzdłuż budynków oraz zniknięciem chlewików z podwórek, przetrwało praktycznie bez zmian od momentu, gdy pojawili się tu pierwsi mieszkańcy. Z czasem Nikiszowiec zaczął stawać się mniej bezpieczny, klimatem zaczął przypominać warszawską Pragę, przestrzeń osiedla miała coraz mniej do zaoferowania. Kopalnia zaś znalazła się w perspektywie wyczerpania złoża i wkrótce zakończy fedrowanie. Pojawiła się potrzeba wdrożenia szeroko zakrojonej rewitalizacji, polegającej nie tylko na odświeżeniu wspaniałej architektury Zillmanów, ale też pobudzeniu mieszkańców Nikisza do większego zaangażowania na rzecz poprawy życia w ich małej ojczyźnie. Od kilkunastu lat te zmiany są sukcesywnie wdrażane i Nikiszowiec zaczyna wracać do swojej świetności. Zmienia się także struktura społeczna osiedla – z górniczego następuje przeobrażenie w osiedle dla osób niezwiązanych z kopalnią, szukających miejsca z duszą, zafascynowanych jego historią. Kolejnym etapem na ścieżce rewitalizacji jest zagospodarowanie przestrzenne wokół historycznego osiedla.
Stworzony przez naszą pracownię projekt Nowego Nikiszowca nawiązuje bezpośrednio do oryginalnej idei założenia przestrzennego, jakim jest Osiedle Nikiszowiec. Zaproponowane rozwiązanie projektowe stanowi jednak jej krytyczne rozwinięcie w celu uzyskania jak najlepszej przestrzeni do mieszkania, na miarę XXI wieku. Wynika to z zaproponowanej skali, wielkości wnętrz urbanistycznych, różnorodności przestrzeni, ilości mieszkańców w zespołach, a więc wszystkich tych elementów, w wiedzę o których jesteśmy znacznie bogatsi od czasu powstania Starego Nikiszowca. Dodatkowo usytuowanie osiedla Nowy Nikiszowiec na Mrówczej Górce tworzy unikalne możliwości przestrzenne – ze względu na naturalny spadek terenu. Wszystkie te elementy leżą u podstaw przyjętej koncepcji projektowej.

Trzy mniejsze kwartały
Inwestycja będzie realizowana według rządowego programu „Mieszkanie Plus”, w którym zamawiającym jest BGK Nieruchomości. Przystępując do konkursu architektonicznego na Nowy Nikiszowiec, otrzymaliśmy zbiór wytycznych, które należało uwzględnić. Oprócz podstawowego faktu, iż inwestycja, w związku z założeniami programu, musi się zmieścić w niskich ramach budżetowych (2000 PLN netto za m2 wybudowanej powierzchni budynków), równie istotny element stanowiła koncepcja urbanistyczna autorstwa pracowni Konior Studio. Przedstawiała ona jeden wielki kwartał zabudowy na planie trójkąta przerwanego w jednym z narożników, akcentując wejście do podwórka – ogrodu. Dodatkowo ten fragment zabudowy zwieńczony był 9-kondygnacyjną dominantą. Zgodnie z wytyczną naszym zadaniem było architektoniczne rozwinięcie tej koncepcji. Jednak po dłuższej analizie proponowanej urbanistyki stwierdziliśmy, że pomyślimy o niej na nowo. Priorytetem było zmniejszenie skali osiedla i optymalizacja pod kątem doświetlenia oraz struktury funkcjonalnej budynków. Chcieliśmy uniknąć rozwiązania polegającego na stworzeniu jednego budynku – superjednostki. Porównaliśmy kwartały zabudowy starego Nikiszowca i natychmiast dało się zauważyć, że możemy w tej skali wydzielić co najmniej trzy mniejsze kwartały. I ta analiza stanowiła genezę naszej wizji nowego osiedla. Jednocześnie wiedząc, jakie atuty ma przestrzeń obecnego Nikiszowca, postanowiliśmy je przenieść do tworzonej koncepcji. To, co było dla nas najistotniejsze, to czytelność funkcjonalna przestrzeni. I tak powtórzyliśmy zasadę wyraźnego rozróżnienia części komunikacji między kwartałami a przestrzeniami podwórek. Komunikację będą stanowić ciągi piesze ze starannie dobranymi posadzkami i małą architekturą, natomiast dziedzińce będą charakteryzowały się dużą ilością zieleni i bardziej będą przypominały miejskie skwery. Inspiracją była dla nas charakterystyczna przestrzeń publiczna starego Nikiszowca w formie centralnego placu (Plac Wyzwolenia), która wzmacniała tożsamość osiedla i integrowała jego mieszkańców. Jako że stare i nowe osiedle można porównać do dwóch wysp znajdujących się w bliskim sąsiedztwie, uznaliśmy, że dużą wartością byłoby zaproponowanie podobnej przestrzeni na terenie Nowego Nikiszowca. U wschodniej podstawy trójkąta, w który zostały wpisane trzy kwartały nowej zabudowy, przewidzieliśmy plac mający skupiać funkcje przeznaczone dla mieszkańców osiedla oraz dla osób odwiedzających to miejsce, czyli usługi, sklepy i lokale gastronomiczne. Sam plac ma regularny charakter z symetrycznie skomponowanymi pierzejami oraz osiowo rozmieszczonymi wglądami i wejściami do podwórek.
Zachodnia krawędź placu styka się z poprzecznie przebiegającym ciągiem pieszym, który miękko przechodzi w tereny zielone oraz część działki znajdującą się nad uskokiem górniczym nieprzeznaczonym pod zabudowę kubaturową. Zamiast tego proponowana jest tam funkcja sportowo-rekreacyjna, co w przyszłości zwiększy funkcjonalność i atrakcyjność lokalizacji. Całe założenie otoczone jest koroną zieleni, w którą zostały wpisane miejsca parkingowe dla mieszkańców.

U podnóża Mrówczej Górki. Nawiązania
Niekwestionowanym walorem zastanej lokalizacji jest ukształtowanie terenu. Działka z najduje s ię u podnóża M rówczej G órki i charakteryzuje się ponad sześciometrową różnicą poziomów w jej skrajnych punktach. Takie ukształtowanie pozwoliło nam na jeszcze ciekawsze rozwiązania przestrzenne, jak uskoki w kubaturze kwartałów czy tarasowy charakter ciągu pieszego przebiegającego poprzecznie do placu. Podobnie na dziedzińcach – powstałe w wyniku ukształtowania terenu uskoki urozmaicają dziedzińce poprzez łatwiejsze strefowanie i wydzielanie takich funkcji, jak zagajniki, place zabaw etc. Uskoki w kubaturze kwartałów jeszcze bardziej rozdrabniają skalę budynków, czyniąc je bardziej kameralnymi w odbiorze.
Niezwykle istotne z projektowego punktu widzenia były proporcje i sama forma architektoniczna. Naszym celem było nie tylko nawiązanie do urbanistyki starego Nikiszowca, ale też przybliżona wysokość zabudowy oraz jej wyraz architektoniczny. Stąd decyzja o zaproponowaniu 4-kondygnacyjnej zabudowy, która wysokością odpowiada 3-kondygnacyjnej zabudowie istniejącej. To, co nas odróżnia od wizji Zillmanów, to z pewnością 7-kondygnacyjne dominanty akcentujące narożniki kwartałów. Przy każdej dominancie znajduje się obniżenie zabudowy do poziomu parteru. W obniżeniach zlokalizowane są usługi oraz przejścia bramne na dziedziniec.
Kolorystyka elewacji nawiązuje do starszego sąsiada. Ze względu na ograniczony budżet inwestycji musieliśmy pomyśleć nad najbardziej ekonomicznymi rozwiązaniami. Fasadę cechują mieniące się na kilka ceglanych odcieni przestrzenie międzyokienne tworzące charakterystyczną mozaikę. Jest to poniekąd inspiracja ceglaną elewacją tylko naniesiona w większej skali. Co do materiału, który daje taki wyraz architektoniczny, rozważamy dwie możliwości: pierwsza – przy założeniu, że technologia ścian zewnętrznych będzie tradycyjna murowana – tynk z domieszką kwarcu nadającego szlachetniejszy wyraz fasadzie; druga możliwość – ściana trójwarstwowa prefabrykowana, z warstwą wykończeniową z betonu barwionego w masie. Wybór rozwiązania będzie zależał od weryfikacji kosztu wykonania budynków z prefabrykowanych elementów na etapie uszczegóławiania dokumentacji projektowej.  Nie mogło też zabraknąć miejsca dla najbardziej charakterystycznego detalu kojarzonego z Nikiszowcem, czyli pomalowanych czerwoną farbą obramień okiennych. W przypadku Nowego Nikiszowca czerwień pojawia się jako akcent w nadprożach okien.

Prefabrykacja
Konstrukcja budynków będzie w większości opierać się na prostych, sprawdzonych rozwiązaniach. Ze względu na oszczędność czasu oraz kosztów realizacji założyliśmy możliwość pełnej prefabrykacji konstrukcji. Zaproponowaliśmy rozwiązanie w postaci prefabrykowanych, żelbetowych ścian konstrukcyjnych w układzie podłużnym, rozstaw w osiach 650 cm. Usztywnienie układu konstrukcyjnego odbywać się będzie poprzez prefabrykowane, żelbetowe trzony komunikacji pionowej oraz ściany poprzeczne żelbetowe prefabrykowane lub murowane, na module zmiennym, w zależności od typu mieszkań: 370, 710, 870 i 1080 cm. Prefabrykowanie ścian, spoczników i biegów schodowych w klatkach schodowych umożliwi ograniczenie do minimum kosztów wykończenia przy zachowaniu wysokiej estetyki i trwałości wnętrza (wysoka, bliska betonowi architektonicznemu estetyka prefabrykatów pozwala na pozostawienie ich bez tynkowania). Założyliśmy również możliwość zastosowania stropu całkowicie prefabrykowanego, tj. płyt kanałowych lub systemu typu częściowo prefabrykowanego. Balkony proponujemy mocowane za pomocą bezmostkowych łączników termoizolacyjnych do belki wieńcowej lub prefabrykowanej płyty stropowej (w zależności od preferowanej przez inwestora i wykonawcę technologii wykonania stropów). Dzięki takiemu rozwiązaniu unikamy konieczności izolowania termicznego płyty oraz nietrwałych elementów wykończenia balkonu, jak gres. Przewidziano jedynie impregnację całej płyty oraz wykończenie górnej powierzchni żywicą epoksydową. Budynki nie posiadają podpiwniczenia. Posadowienie będzie opierało się na ławach fundamentowych, a ściany fundamentowe będą żelbetowe, wylewane.

Z potencjałem do rozbudowy
Program funkcjonalny osiedla został dopasowany do oczekiwań zamawiającego. W liczbach należało przewidzieć ok. 500 mieszkań oraz 1500 m2 usług, co miało dawać łączną powierzchnię ok. 30000 m2. Przede wszystkim będą to mieszkania strefowane na część dzienną i nocną, z widnymi kuchniami we wszystkich mieszkaniach 3- oraz 4-pokojowych. Typologia mieszkań będzie się dzieliła na lokale 3- i 4-pokojowe z kuchniami – z możliwością przebudowy, przeniesienia kuchni do aneksu, oraz na lokale 2-pokojowe ekonomiczne – z aneksami kuchennymi. Plany mieszkań będą umożliwiać łączenie sąsiednich sekcji. Ilość mieszkań dostępnych każdorazowo z jednej klatki schodowej na każdej kondygnacji będzie sprzyjała integracji i znajomości sąsiadów – średnio 4 mieszkania w budynkach niskich oraz 3 mieszkania w dominantach. Budynki będą wyposażone w wózkownie dostępne przy wejściu do każdej klatki schodowej. Wiaty rowerowe znajdą się na terenie wewnętrznych dziedzińców. W parterach zaprojektowaliśmy przedogródki dla mieszkań jako standard współczesnej zabudowy wielorodzinnej, nawiązujący przy okazji do tradycji miejsca. Usługi, oprócz ulokowania w parterach przy głównym placu, pojawią się w trzech narożnikach od strony parkingu i terenu zieleni.
Czynnikiem wpływającym na koszty realizacji jest zastosowanie czterech kondygnacji, co nie wymaga stosowania wind. Niemniej zarezerwowaliśmy w projekcie przestrzeń na ich przyszły montaż. Cały zespół zaprojektowaliśmy z potencjałem do rozbudowy. Chcemy, aby w miarę przyszłych potrzeb osiedle było elastyczne, jeśli chodzi o dalszy rozwój. Program będzie miał możliwość wzbogacenia o nowe, podnoszące jakość życia funkcje, a nawet zakładamy ewentualne plany nadbudowy, gdyby za jakiś czas potrzeby lokalowe na Nikiszowcu zwiększyły się. Dążymy też do przestrzennej integracji ze starym Nikiszowcem. Zakładamy dalszy rozwój dzielnicy i zatarcie „wyspiarskiego” odizolowania historycznego osiedla.
Przekształcenia społeczne, wygaszanie kopalni „Wieczorek” sprawiły, że Nikiszowiec musiał znaleźć na siebie sposób i myślimy, że znalazł. Trwająca rewitalizacja sprawia, że może być świetnym współczesnym miejscem do mieszkania. Imprezy kulturalne, coroczny kiermasz czy „Industriada”, pojawienie się takich funkcji, jak nowe kawiarnie i restauracje, galeria „Szyb Wilson” czy też odnowiony przez miasto ośrodek sportowy na pewno przyciągnie rzeszę nowych mieszkańców. Wierzymy, że dodanie sąsiedniej zabudowy mieszkaniowej „Nowy Nikiszowiec”, a z czasem następne inwestycje w jego otoczeniu, dadzą kolejny impuls stymulujący poprawę jakości życia w tej części Katowic.  Konstrukcja budynków będzie w większości opierać się na prostych, sprawdzonych rozwiązaniach. Ze względu na oszczędność czasu oraz kosztów realizacji założyliśmy możliwość pełnej prefabrykacji konstrukcji.

Aleksander Drzewiecki Architekt/Partner 22ARCHITEKCI