MIASTO PRZYSZŁOŚCI

Miasta będą odgrywały coraz ważniejszą rolę jako miejsca rozwoju gospodarczego, postępu technologicznego i przemian kulturowych. Zmagają się z wieloma problemami środowiskowymi, społecznymi, transportowymi i infrastrukturalnymi; bardzo często są źle planowane i zarządzane. Metody rozwiązania tych problemów ukształtują wizje przyszłych miast.

Miasta są tyglem cywilizacji; stanowią centralne miejsca wymiany handlowej, narodzin nowych technologii, są wielkimi inkubatorami innowacyjności oraz miejscami, gdzie ścierają się różne kultury, odmienne idee, generując nowe rozwiązania i nowe wynalazki napędzające globalną gospodarkę. Jak napisał Thomas Friedman, miasta są najbardziej niezmiennymi składnikami naszej cywilizacji, które trwają od wieków, podczas gdy państwa i narody upadają, ulegają podziałom, niekiedy wymazywane są z mapy świata [1].
Wielkie miasta kojarzone z globalizacją są synonimem nowoczesności, awangardy i inwencji, gdzie sieci komunikacji łączą wspólnoty mieszkańców. Być może to właśnie dzięki miastom globalizacja tak gwałtownie rozprzestrzenia się na całym świcie. Burmistrz Denver Wellington Web zauważył, że „XIX wiek to stulecie imperiów, XX wiek to stulecie państw narodowych, natomiast XXI wiek będzie stuleciem miast” [2].
Od końca XVIII wieku rozwój przemysłu skutkował masowym napływem ludności wiejskiej do miast. W roku 1900 zaledwie 13% populacji Ziemi było mieszkańcami miast, w roku 1950 udział ten wynosił 29%. Według większości szacunków aktualnie ponad połowa ludności świata mieszka w miastach [3].
Do roku 2050 udział ludności świata zamieszkałej na obszarach miejskich wzrośnie do 75%, co zwiększy populację ludności miejskiej o 2,5 miliarda mieszkańców, czyli więcej niż dzisiejsza liczba ludności Chin i Indii razem wziętych. Można zauważyć, że największy wzrost ludności miejskiej następuje w Azji i Afryce (rys. 1.). Ta tendencja wyraźnie zarysowuje się już od roku 2014. Od roku 1990 liczba megamiast potroiła się, a przewiduje się, że w roku 2030 liczba aglomeracji miejskich liczących powyżej 10 milionów mieszkańców powiększy się do 41 [4]. Co tydzień ogólna liczba mieszkańców miast powiększa się o 1,3 miliona [5]. Na obszarach zurbanizowanych wytwarza się 80% wzrostu ekonomicznego [6]. Przewiduje się, że kapitał zwią zany z przemysłem budowlanym w miastach wzrośnie do 7 miliardów dolarów w roku 2030 [7].
70% globalnej energii jest zużywane przez miasta. Podobnej wielkości wskaźnik dotyczy emisji dwutlenku węgla [8]. Miasta zużywają 75% światowych zasobów naturalnych [9].
W miastach produkuje się około 1,3 miliarda ton odpadów rocznie, a ich utylizacja kosztuje około 205 miliardów dolarów. Oczekuje się, że ilość odpadów miejskich w roku 2025 wzrośnie do 2,2 miliarda ton [10]. I chociaż miasta są powszechnie uważane za dźwignie rozwoju gospodarczego, to zmagają się one z wieloma wspólnymi problemami. Można tu wymienić: nieproporcjonalne rozwarstwienie społeczne i ekonomiczne, ubóstwo, brak bezpieczeństwa, niedobory wody, żywności i mieszkań, bezrobocie, zanieczyszczenie środowiska, negatywny wpływ miast na zmiany klimatyczne.
Należy również zwrócić uwagę na specyficzne problemy, z jakimi zmagają się miasta w różnych częściach świata. W Europie Zachodniej główny problem dotyczy zapaści demograficznej, migracji i integracji imigrantów. W Azji musimy się zmierzyć z niekontrolowanym rozrastaniem się miast, słabością planowania na szczeblu regionalnym i lokalnym, zanieczyszczeniem środowiska, zarządzaniem zasobami miejskimi. Główne problemy miast amerykańskich to „urban sprawl”, czyli niekontrolowane poszerzanie się miasta, wykluczenia społeczne, niski dostęp do podstawowych usług społecznych i zdrowotnych. W Ameryce Południowej mamy do czynienia z przeludnieniem miast, nierównomiernym rozwojem ekonomicznym prowadzącym do napięć społecznych, niestabilnością polityczną, brakiem powszechnego dostępu do edukacji i usług socjalnych, niskim stanem bezpieczeństwa publicznego, substandardową zabudową. W Afryce i na Bliskim Wschodzie głównym problemem jest brak wody, niedobory żywności, bezpieczeństwo i ochrona ludności, konflikty zbrojne, migracje mieszkańców, niestabilność polityczna. Na tle tych problemów rodzą się pytania.

Jak należy projektować przyszłe miasta?
Jakie nowe materiały będą potrzebne do budowy przyszłych miast? Jakie technologie będą wykorzystywane w miastach przyszłości? Co należy zrobić, aby stworzyć miasta przyjazne dla mieszkańców? Jak zapewnić ludziom pracę, mieszkania, odpowiedni standard życia, zdrowie, prywatność, bezpieczeństwo, czyste środowisko i realny wpływ na politykę miejską? Jakie oblicze ma mieć nowoczesność i czy zawsze będzie kojarzona z kulturą Zachodu?
Te pytania są przedmiotem zainteresowania wielu ośrodków badawczych, polityków, koncernów przemysłowych, organizacji pozarządowych i zwykłych mieszkańców. Pojawia się wiele opracowań dotyczących wyzwań i zagrożeń dla przyszłych miast. Ich wspólną przesłanką wynikającą ze zmian demograficznych i gospodarczych jest teza, że środek aktywności metropolitalnej przesuwa się z miast wywodzących się kultury Zachodu, takich jak Londyn, Paryż, Nowy Jork, w kierunku nowych metropolii, jak Szanghaj, Pekin, Dubaj, Seul. W przekonywujący sposób tendencję tę przedstawia Daniel Brook w książce A history of future cities [11]. Przyszłość miast jest jednym z głównych tematów zainteresowania Fundacji Rockefellera (The Rockefeller Foundation and Unreasonable Institute), która działa w 24 krajach i finansuje 112 projektów badawczych związanych z wizją miast jutra [12].
Badaniami nad przyszłością miast zajmuje się wielu naukowców w prestiżowych uczelniach i instytutach badawczych. Można tu wymienić takie nazwiska, jak: Danny Dorling (University of Oxford) [13], Julian Vincent (University of Oxford) [14], David Goode (East China Normal University w Sznghaju) [15], Mark Miodownik (University College London) [16], Susan Parnell (University of Cape Town, African Centre for Cities) [17], Edward Cornish (World Future Society) [18].
Na uwagę zasługują osiągnięcia międzynarodowych think-tanków i organizacji zajmujących się badaniem przyszłości miast: RAND Corporation – Research And Development (RAND Corp) – Santa Monica, California; Analysis and Planning Centre (APC) – Ministry of Foreign Affairs (MFA) – Athens; Institute for Futures Research (IFR) – University of Stellenbosch; The Boston Forecasting Research Institute in Nahant, Massachusetts; The Institute for the Future (IFTF) Palo Al to – California; The Social Science Research Council (SSRC) – New York. Organizacje te próbują formułować cele, które powinny spełniać miasta przyszłości. Podkreślają, że przyszłe miasta powinny być bardziej atrakcyjne dla inwestycji opartych na talencie, uzdolnieniach, wysokich kompetencjach. Aby to osiągnąć, powinny być zrównoważone, otwarte na potrzeby mieszkańców, wyposażone w sprawne systemy transportu, zapewniające szeroką dostępność usług miejskich. W tym ujęciu przyszłe miasta powinny się wyróżniać następującymi cechami:
a) zrównoważonym rozwojem – dzięki stabilności społecznej i ekonomicznej, skutecznym, wieloaspektowym zarządzaniem środowiskiem miejskim;
b) orientacją (skupieniem uwagi) na mieszkańcach – polega to na planowaniu „bottom up”, czyli na priorytetowym podejściu do potrzeb psychofizycznych mieszkańców, obejmującym takie elementy, jak zadowolenie z życia, zdrowie fizyczne, stan psychiczny, poziom niezależności, wykształcenie, relacje społeczne i różnorodność kulturową;
c) efektywnością, atrakcyjnością i dynamiką niezbędną do przyciągania inwestycji, pobudzania przedsiębiorczości;
d) dostępnością, która daje możliwość uczestnictwa lokalnym społecznościom we wszystkich aspektach życia miasta. Miasto dostępne zapewnia mieszkańcom sprawiedliwy dostęp do całego spektrum świadczonych usług;
e) odpornością na kryzysy i wstrząsy, elastycznością i konkurencyjnością. Takie miasto łatwo dostosowuje się do otoczenia, posiada duży potencjał adaptacyjny do zmieniających się uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, kulturowych. Oznacza to zdolność społeczności, instytucji i firm do przetrwania kryzysów oraz wstrząsów zagrażających gospodarce miejskiej, infrastrukturze i środowisku;
f) dobrym zarządzaniem – co oznacza, że miasto optymalnie wykorzystuje swoje zasoby, aby skutecznie realizować krótko- i długoterminowe programy rozwojowe;
g) responsywnością, ułatwiającą zarządzanie miastem poprzez odpowiednio rozbudowaną infrastrukturę cyfrową, służącą do reagowania na pojawiające się problemy i podejmowanie odpowiednich decyzji w czasie rzeczywistym;
h) odpowiednim planowaniem i zarządzaniem zasobami miejskimi.

Przewidywanie przyszłości miast
Podstawowy problem dotyczący przewidywania przyszłości miast związany jest z odpowiedzią na pytanie: czy przyszłość miast zależy od woli i kreatywności urbanistów, czy może od niezależnych procesów rozwojowych organizmów miejskich? Z tym pytaniem wiążą się dwa główne kierunki przewidywania przyszłości: ekstrapolacja trendów i przewidywanie normatywne.

Ekstrapolacja trendów
Ten rodzaj prognozowania polega na analizie przyszłych zmian przestrzennych, demograficznych, gospodarczych, środowiskowych, politycznych na podstawie znajomości analogicznych zjawisk z przeszłości. Prognozowanie to wykorzystuje informacje dotyczące tak zwanych czynników zewnętrznych (na wielkość których nie ma się wpływu) i czynników wewnętrznych (które można kształtować). Analizy dotyczą przyszłych relacji pomiędzy czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz ich wpływu na prognozowane zjawiska.
W badaniach prognostycznych do najczęściej stosowanych modeli zaliczamy: klasyczne i adaptacyjne modele trendu, modele przyczynowo- opisowe, modele autoregresyjne, modele proste oraz modele rekurencyjne [19]. Wykorzystuje się tu narzędzia statystyczne i matematyczne, takie jak: algorytmy genetyczne, sztuczne sieci neuronowe, łańcuchy Markowa, automaty komórkowe, regresję liniową i nieliniową.
W badaniach urbanistycznych tego typu najczęściej stosuje się metody empiryczne zapożyczone z demografii, socjologii, ekonomii i geografii fizycznej. Na podstawie obserwacji badanych zjawisk, kierując się zasadą ewolucjonizmu, formułuje się hipotezy dotyczące przyszłości. Analizy te dotyczą w zasadzie tego, co było do chwili rozpoczęcia badań, i w rzeczywistości mają charakter diagnostyczny.
Zastosowanie metod ekstrapolacyjnych w urbanistyce jest często krytykowane. Wielu autorów podkreśla, że planowanie miast polegające na budowaniu scenariuszy rozwoju na podstawie zidentyfikowanych zjawisk z przeszłości jest nieporozumieniem. To tak, jakby antycypacja metod konstrukcji murów obronnych miast średniowiecznych miała posłużyć do budowy strategii obrony miast renesansowych i barokowych.
Anne Lise Kjaer podkreśla, że „przyszłość nie jest miejscem, do którego zmierzamy, jest to miejsce, które tworzymy” [20].

Metody normatywne
W prognozowaniu normatywnym punktem wyjścia jest określenie przyszłych celów i zadań rozwojowych, a więc docelowy stan, który chcemy osiągnąć. O ile celem prognoz ekstrapolacyjnych jest przewidywanie przyszłości na podstawie znajomości historycznego przebiegu analogicznych zjawisk, o tyle prognozowanie normatywne po lega na wyznaczeniu a priori przyszłego celu, a następnie, na zasadzie „cofania się w czasie”, określenia sposobów do osiągnięcia założonego celu.
Podejście normatywne w pewnej formie definiuje przyszłość, a następnie określa, co należy zrobić, aby osiągnąć oczekiwane rezultaty. Oznacza to, że prognoza nie powinna być określana na podstawie istniejących trendów (często prowadzących do niepożądanych skutków), ale w odniesieniu do z góry określonych scenariuszy rozwoju, które są pożądane i realne do osiągnięcia. Najczęściej przyszłe cele wynikają z potrzeb społecznych, politycznych, kulturowych i ekonomicznych [21]. Istotnym elementem tego podejścia jest zdefiniowanie relacji pomiędzy nowymi technologiami a potrzebami mieszkańców (w tym partycypacji społecznej w procesach decyzyjnych).
Swoistym połączeniem metod ekstrapolacyjnych i normatywnych są metody scenariuszowe. Scenariusze tworzą zbiór możliwych wizji przyszłości na podstawie diagnozy istniejących zjawisk oraz skutków, jakie każdy scenariusz będzie wywierał w określonym zakresie struktury miejskiej. Za pomocą narzędzi statystycznych określa się prawdopodobieństwo wystąpienia każdego scenariusza oraz skutki, jakie przyniesie on dla miasta. Wybór scenariusza pożądanego następuje na podstawie porównania ze scenariuszami konkurencyjnymi. Następnie definiuje się działania, które należy podjąć, aby zrealizować wybrany scenariusz [22].
Należy zaznaczyć, że większość prognoz normatywnych w rzeczywistości ma swoje źródło w umyśle twórcy – urbanisty. Jest więc związana z intuicją, wyobraźnią i kreatywnością. Problem intuicji i wyobraźni w twórczości naukowej ma solidną podbudowę teoretyczną. Henri Bergson w pracy The Creative Mind [23] zauważa, że intuicja jest pomocna w poznaniu prawdy i jest źródłem większości koncepcji naukowych, stwierdza również, że „poznanie docierające do istoty rzeczy operuje intuicją”. Podobnie architektura i urbanistyka realizuje się przez dzieła mistrzów, które są wyrazem ich intuicji [24]. Działanie intuicyjne jest niezbywalnym atrybutem architektury i urbanistyki. Jakość dzieł urbanistycznych oraz ich publiczna akceptacja w dużym stopniu zależy od intuicji twórców. W tym znaczeniu intuicja w istotny sposób definiuje wizje miast przyszłości. Ten pogląd ma silną podbudowę w filozofii Jana Fichte [25] i Wilhelma Schellinga [26], którzy podkreślali znaczenie aktu twórczego i dialogu pomiędzy twórcą a odbiorcą kreatywnych idei. Kompozycja urbanistyczna jako aprioryczny wytwór rozumu i wyobraźni jest przedmiotem rozważań Juliena Guadeta [27] i Reynera Banhama [28]. Z kolei wyobraźnia wpływa na zdolności kreacyjne, na innowacyjność i oryginalność myślenia. Zagadnienia te są przedmiotem zainteresowania psychologii twórczości oraz inżynierii kreatywności. Do reprezentatywnych prac należy książka Czesława Cempela Inżynieria kreatywności w projektowaniu innowacji [29].
Ważnymi instrumentami formułowania prognoz normatywnych są narzędzia heurystyczne, zwane również intuicyjnymi, które opierają się na twórczym myśleniu, fantazji i wyobraźni, często wykorzystujące techniki służące do aktywizacji podświadomości. Literatura przedmiotu wymienia wiele narzędzi heurystycznych, z których większość wykazuje wspólne cechy [30]. Wśród tych narzędzi do najczęściej stosowanych zaliczyć można: burzę mózgów, synektykę Gordona, analizę morfologiczną, metodę checklist, analizę SWOT, foresight. Narzędzia heurystyczne są bardzo zróżnicowane, istnieje wiele nazw i klasyfikacji tych metod, często nakładających się na siebie. W najbardziej ogólnym zarysie dotyczą one wykorzystania intuicji i podświadomości w prognozowaniu przyszłych stanów rzeczywistości. Nawiązują one do tzw. psychodynamicznego podejścia do twórczego myślenia, którego reprezentatywnym przykładem jest teoria inkubacji, sformułowana przez Grahama Walasa [31].
Klasyczny model inkubacji składa się z czterech etapów, które odpowiadają sekwencji działań symulacyjnych dotyczących przyszłości:
a) preparacja – określenie celu prognozy, zbieranie danych, definiowanie problemów zawarte w ramach czynności przygotowawczych;
b) inkubacja – spontaniczne, podświadome generowanie pomysłów, podczas którego świadomość wykonuje niezwiązane z prognozą czynności;
c) iluminacja – nagłe znalezienie rozwiązania, wizja przyszłego poszukiwanego stanu rzeczywistości;
d) weryfikacja – sprawdzenie, czy prognoza spełnia oczekiwane kryteria (weryfikacja istotności rozwiązania).

Prof. dr hab. inż. Wojciech Bonenberg Politechnika Poznańska (IAPP)

Abstract. City of the future.The article presents ideas of the future city in the context of development trends of urban structures. The challenges faced by contemporary urban planning are discussed in the face of such problems as uncontrolled migration, social disorganization, space chaos, transportation problems, environmental degradation, urban sprawl, environmental pollution. Against this background future urban concepts are presented, which aim to improve the quality of life in cities.
Keywords: City of the future, forecasting, new trends

Bibliografia
[1] FRIEDMAN T.: The World Is Flat. Farrar, Straus and Giroux, New York 2006.
[2] EGER J.: Cities of the Future; Cities ARE our Future. Huffpost, http://www.huffingtonpost. com /john-m-eger/cities-of-the-future-citi.html. dostęp 31.03.2016.
[3] FLOATER G., RODE P.: Cities and The New Climate Economy, the transformative role of global urban growth. LSE Cities, New York 2014.
[4] UNITED NATIONS, DEPARTMENT OF ECONOMIC AND SOCIAL AFFAIRS, PD: World Urbanization Prospects, the 2014 Revision. Highlights 2014.
[5] UNITED NATIONS, DEPARTMENT OF ECONOMIC AND SOCIAL AFFAIRS, DESA: World Urbanization Prospects: The 2014 Revision. Highlights 2014.
[6] MCKINSEY GLOBAL INSTITUTE: Urban world: Mapping the economic power of cities, 2011.
[7] WORLD ECONOMIC FORUM: The Green Investment Report: The ways and means to unlock private finance for green growth, 2013.
[8] IPCC WORKING GROUP: Climate Change: Mitigation of Climate Change – Chapter 12 Human Settlements. Infrastructure and Spatial Planning, 2014.
[9] UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME: Global initiative for resource efficient cities, Engine to sustainability, 2014.
[10] HOORNWEG D., BHADA-TATA P.: What a waste: A global review of solid waste management. World Bank, New York 2012.
[11] Brook D.: A history of future cities. WW. Norton & Company, NewYork, London 2013.
[12] Reichin S.: The Rockefeller Foundation and Unreasonable Institute Launch $1 Million Competition for Next Generation Leaders to Identify Innovative Solutions to Urban Challenges. News & Media, www.rockefellerfoundation.org/ dostęp 07/12/2016.
[13] DORLING D.: Population 10 Billion: The coming demographic crisis and how to survive it. Constable and Robinson, London 2013.
[14] VINCENT J.: Biomimetic Patterns in Architectural Design. Architectural Design, Volume 79, Issue 6 November/December 2009, 74–81.
[15] GOODE D.: Nature in towns and cities. Harper Collons Publishers, London 2014.
[16] MIODOWNIK M.: Materials for the 21st century, What will we dream up next?. MRS Bulletin, 2015,40 (12), 1188–1197.
[17] PARNELL S.: Cities, concepts, ideals. [w:] Parnell S., (ed) Key Issues in the 21st Century. Urban Studies – Society. Sage, London 2012.
[18] CORNISH E.: Futuring. The exploration of the future. World Future Society, Bethesda – Maryland 2004.
[19] PAWEŁEK B., WANAT S., ZELIAŚ A.: Prognozowanie ekonomiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
[20] KJAER A.: Trend Management Toolkit, A Practical Guide to the Future. Palgrave Macmillan, London 2014.
[21] KASPRZAK W., PELC K., ZIPSER T.: Kształtowanie celów rozwoju w oparciu o model potrzeb. Ogólne założenia metody prognozowania normatywnego. Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Warszawa 1973.
[22] ROPER A.T., CUNNINGHAM S.W., PORTER A.: Forecasting and Management of Technology. 2nd ed., J.Wiley & Sons, Inc., London 2011.
[23] BERGSON H.: The Creative Mind, An Introduction to Metaphysics Dover Publications (Philosophical Library). New York 2007, 133-168.
[24] EYSENCK H.: Genius, The Natural History of Creativity. Cambridge University Press, Cambridge 1995.
[25] FICHTE J.G.: Teoria Wiedzy. Wybór pism, t. I, przekład i wstęp: Siemek J.M. PWN, Warszawa 1996.
[26] SCHELLING F.W.J.: Filozofia Sztuki, czyli o stosunku sztuk plastycznych do przyrody; Bruno, czyli o boskiej i naturalnej zasadzie rzeczy rozmowa. Przekład i opracowanie Krzemieniowa K., PWN, Warszawa 1983.
[27] GUADET J.: Éléments et théorie de l’architeture, Librairie de la construction modern. vol. I, Paris 1901, 137–141.
[28] BANHAM R.: Rewolucja w architekturze. Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1979.
[29] CEMPEL C.: Inżynieria kreatywności w projektowaniu innowacji. Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2013.
[30] TARNOWSKI W.: Metody koncypowania. Heurystyczne metody poszukiwania rozwiązań projektowych. Politechnika Śląska, Gliwice 1986.
[31] WALLAS G.: The art of thought. Hartcourt, New York 1926.