W artykule poświęconym planowaniu przestrzeni pracy współdzielonej typu coworkingowego dokonano analizy układów funkcjonalno-przestrzennych oraz plastycznych rozwiązań zastosowanych w wybranych aranżacjach wnętrz coworkingowych, wpływających na polepszenie warunków pracy.
Odnosząc się do sposobu planowania przestrzeni pracy współdzielonej typu coworkingowego, należy wcześniej odpowiedzieć sobie na kilka istotnych pytań: Co kryje się pod terminem ekonomia współdzielenia (ang. sharing
economy)? Co to jest „przestrzeń pracy współdzielonej”? Co to jest Coworking i jak go dobrze zaplanować? Postaram się udzielić odpowiedzi na powyższe pytania, aby stanowiły one podwalinę do analizy współczesnej przestrzeni coworkingowej pod względem architektury wnętrz. Uważam, że zrozumienie „idei współdzielenia” stanowi podstawę do określenia bazowych założeń funkcjonowania typowego coworkingu, co z kolei ma bardzo duży wpływ na przyszłe planowanie architektury jego wnętrza.
Ekonomia współdzielenia
Rozwój ekonomii klasycznej, w której pojawiła się idea pieniądza, pozwolił na wymianę dóbr i usług na większych obszarach. Oczywiście w gospodarce opartej na zasadach podaży oraz popytu, konkurencji i bezwzględnego prawa własności oraz funkcji, jaką pełni idea pieniądza, często dochodzi do wypaczeń modelu i patologii gospodarczych (wyzysk, oszustwa itp.). W 2008 roku doszło do kryzysu ekonomicznego, który, po upadku Banku Lehman Brothers i pęknięciu budowanej przez lata bańki spekulacyjnej, przetoczył się nie tylko przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, ale także uderzył w gospodarki państw Unii Europejskiej. Straty były poważne. W „pokryzysowym” świecie zarówno poszczególne państwa, jak i Unia Europejska zaczęły spoglądać na ekonomię współdzielenia zasobów bardziej przychylnym okiem. Sam kryzys stał się katalizatorem rozwoju takiego modelu rynkowego. Prócz sytuacji pokryzysowej ważnym elementem wspomagającym rozwój ekonomii dzielenia się był rozwój nowych aplikacji oraz technologii telekomunikacyjnych, które zmniejszają koszty przesyłania informacji i produktów na duże odległości. Zasięg oferowania dóbr i usług zwiększył się w znaczny sposób, a przy pomocy odpowiednich aplikacji i platform internetowych kupujący, wystawiając opinię na temat produktów i usług, sami mogą redukować możliwość oszustw do minimum. Trwała tendencja rozwojowa oferowania dóbr i usług w formie współdzielenia jest wynikiem nieodpartej potrzeby wolności tkwiącej w jednostce ludzkiej oraz istotnych zmian społeczno-kulturowych i technologicznych. Narzędziem oraz wstępem do takiej wolności jest laptop z szerokopasmowym dostępem do internetu. W sieci znajdują się dane, do których mamy dostęp z każdego miejsca na świecie. Współcześnie praca nie jest przypisana do miejsca, co stwarza wiele nowych możliwości w kształtowaniu jej środowiska1.
Przestrzeń Pracy
Współdzielonej Jest to miejsce, gdzie tworzone są nowe inicjatywy dotyczące sposobów pracy. Możemy założyć, że elementem dobra uczestniczącym w wymianie handlowej może stać się pomieszczenie lub zespół pomieszczeń, a nawet cały budynek o przeznaczeniu biurowym. Pomieszczenie takie lub ich zespół nazwałem Przestrzenią Pracy Współdzielonej (PPW). Charakterystyczne dla wnętrza lub zespołu wnętrz staje się to, że właściciel PPW (określany jako osoba lub instytucja dysponująca aktem własności do lokalu lub prawem do najmu długoterminowego) posiada zasoby, które chce współdzielić z innymi. Oczywiście w większości przypadków w sposób generujący zyski dla właściciela (poprzez opłatę członkowską), jednak nie są one celem nadrzędnym, a raczej elementem wspomagającym. Ważne jest, aby wartość, jaką dana przestrzeń posiada, sama w sobie była dostępna dla większości osób nią zainteresowanych, a nie ograniczonej ich liczby. Taka jest filozofia współdzielenia przestrzeni. Racjonalne dysponowanie nią ma duże znaczenie w świetle zwiększającej się ilości populacji na terenach zurbanizowanych2. Ciekawym rozwiązaniem jest wykorzystywanie istniejących elementów tkanki urbanistycznej miasta, zmiana ich przeznaczenia i adaptowanie na PPW. Często zmiana przeznaczenia budynków w architekturze miasta może wpłynąć na zmianę społecznej struktury w danej dzielnicy. Opracowanie modelowego sposobu tworzenia Przestrzeni Pracy Współdzielonej może być wykorzystywane do przeprowadzenia rewitalizacji obszarów niewydolnych społecznie i kulturowo poprzez adaptację istniejących nieużywanych powierzchni, które straciły swoje właściwe przeznaczenie. Pofabryczne nieużytki mogą być zagospodarowane na przestrzenie pracy współdzielonej, w tym także coworkingi – wystarczy jedynie wesprzeć tego typu inicjatywy różnymi dostępnymi sposobami finansowania.
Coworking
To rodzaj współdzielenia przestrzeni przystosowanej do wykonywania pracy biurowej. Coworkingi wykorzystują przestrzenie pracy współdzielonej do swojej działalności i określane są mianem nieformalnego ruchu społecznego. Definicja przedstawiona w publikacji The Fascination of Coworking wydaje mi się najbardziej trafna i w pełni określa, w odpowiednim stopniu uogólnienia, specyfikę tego obszaru ekonomii współdzielenia: „Coworking to elastyczny sposób pracy, pracowników umysłowych lub specjalistów, którzy są w dużej mierze niezależni od siebie nawzajem, we wspólnie zinstytucjonalizowanej lokalizacji. W związku z tym, wolna od hierarchicznych zależności, sieć społecznościowa zapewnia jej uczestnikom szerokie możliwości współpracy”3. Pierwszym udokumentowanym coworkingiem, który podawany jest przez badaczy, był C-Base, który został założony w Berlinie w 1997 roku. Była to grupa specjalistów z branży IT, którzy wspólnie pracowali, ale żaden z nich nie pozostawał w zależności pracodawca – pracownik. Tworzyli oni także zorganizowaną społeczność. Mimo że oficjalnie termin Coworking został stworzony nieco później, bo w 1999 roku4, to właśnie C-Base stało się pierwszym powstałym coworkingiem, ponieważ w swojej idei działania realizowało podstawowe założenia coworkingu. Podsumowując: to, co odróżnia coworkingi od innych przestrzeni współcześnie wykorzystywanych do pracy typu shared offices (przestrzeń biurowa z podziałem najmu); networked offices (udoskonalone biura z podziałem najmu – są bardzo zbliżone do coworkingów)5, to społeczność powiązana ze sobą siecią zależności przyjacielsko-biznesowych. To właśnie ona stanowi o tym, jak dana przestrzeń będzie wyglądała. Sposób zależności coworkerów warunkuje pewne rozwiązania w aranżacji wnętrza. Modne i często współcześnie stosowane projektowanie partycypacyjne6 zakłada, że „wszyscy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, są projektantami”7. Pomysł ten w praktyce jest wykorzystywany podczas projektowania przestrzeni dla powstających coworkingów, ponieważ jak mało która metoda projektowa uwzględnia w takim stopniu potrzeby wszystkich członków pracującej wspólnie społeczności oraz angażuje ich w relacje osobowe, które później owocują zawiązaniem się coworkingowej społeczności.
Planowanie układu funkcjonalno-przestrzennego
Jest to pierwszy moment, w którym ważne stają się relacje międzyludzkie. Istnieją różne typy układów funkcjonalno-przestrzennych wykorzystywanych do planowania biur. Według Macieja Złotowskiego zależnie od rozplanowania pomieszczeń oraz komunikacji możemy wyróżnić: biura celkowo-korytarzowe, wielkoprzestrzenne, grupowe oraz typu kombi8. Wszystkie wyszczególnione wyżej formy planowania przestrzeni biurowej nie zaspokajają jednak potrzeb dobrze funkcjonującego coworkingu. Istnieją jeszcze dwa typy, na które warto by było zwrócić uwagę, planując coworking. Oba typy różnią się jedynie sposobem najmu powierzchni przeznaczonej do pracy, reszta elementów organizacji przestrzeni pozostaje praktycznie taka sama. Pierwszym z nich jest koncepcja biura zwrotnego/zmiennego (ang. reversible office), drugim zaś idea przestrzeni biurowej bezterytorialnej (ang. non-territorial office)9. Oba typy można określić mianem biur mieszanych łączących w sobie wszystkie rodzaje znanych stref wykorzystywanych w pomieszczeniach służących do pracy biurowej i dużą ilość wygospodarowanej przestrzeni przeznaczonej na strefę odpoczynku i relaksu, wykorzystywaną także do mniej formalnych spotkań (rys. 1.). Pierwszy z proponowanych układów przeznaczony jest dla jednego najemcy, dlatego też nie jest on najlepszym rozwiązaniem do planowania przestrzeni coworkingowej, która zakłada współdzielenie powierzchni przez wielu niezależnych od siebie coworkerów. Drugi typ biura to właściwie rozwiązanie rozszerzające biuro typu zmiennego/zwrotnego ze zwiększonym naciskiem na elastyczność w zmianach układu pomieszczeń (tj. podłoga techniczna i sufit podwieszany pozwalające łatwo zmieniać podłączenia sieci do stanowiska pracy oraz ścianki mobilne wspomagające przystosowanie przestrzeni do zmieniających się wymagań funkcjonalnych) oraz na zastosowanie nowoczesnych urządzeń telekomunikacyjnych w celu płynnej organizacji pracy przy dużej ilości osób pracujących w tym samym czasie. Projektowanie biur nieterytorialnych zostało zapoczątkowane w latach 80. po dużym skoku rozwoju branży IT. Skok technologiczny zapoczątkowany w tamtym czasie spowodował zmiany w planowaniu biur i sposobie organizacji pracy. Elastyczne sposoby zatrudnienia oraz powstanie mikroprzedsiębiorstw opartych na wysoko wyspecjalizowanych zespołach również wpływały na rozwój tego typu biura. Układ pomieszczeń został dostosowany do wymagań funkcjonalnych. Polegał on na rozbudowaniu obszarów biurowych służących do nieformalnych spotkań, odpoczynku i relaksu. Biorąc pod uwagę specyfikę przestrzeni pracy współdzielonej typu coworkingowego, uważam, że biuro bezterytorialne najlepiej sprawdza się podczas projektowania przestrzeni coworkingowych. Prócz dobrego „spaceplanu” istnieje jeszcze drugi ważny filar, na którym opiera się Coworking. Jest to społeczność. Zorganizowanie jej wokół konkretnej przestrzeni jest początkiem sukcesu. Narzędziem do takiej organizacji jest właśnie internet. To na portalach społecznościowych następuje wymiana myśli i informacji. Tutaj w wirtualnym świecie każdy coworker dostaje bieżące informacje na temat działającej przestrzeni coworkingowej. Kanał komunikacji przy pomocy Facebooka, Google Group itp. jest tak samo ważny jak bezpośredni kontakt między członkami pracującej wspólnie grupy. Informacja o wydarzeniu organizowanym spontanicznie przez coworkera lub cyklicznie przez menadżera przestrzeni coworkingowej pojawia się w sieci, aby każdy zainteresowany miał do niej dostęp. Może on uczestniczyć w evencie osobiście lub obserwować przebieg wydarzenia poprzez media społecznościowe. W ten sposób dochodzi do umacniania relacji między członkami konkretnej przestrzeni pracy współdzielonej. Wniosek jest prosty: aby właściwie zaprojektować PPW typu coworkingowego, należy zaplanować miejsce służące do organizowania okolicznościowych imprez. Powierzchnia taka może być także wydzielana czasowo z powierzchni służącej do odpoczynku i relaksu lub sali konferencyjnej. Najlepiej, aby tuż przy niej znalazło się miejsce na podręczny magazyn potrzebny do przechowywania składanych stołów i krzeseł oraz innych elementów pomocnych przy obsłudze spotkań towarzyskich. Duży stół, wokół którego organizuje się społeczność podczas wspólnie spożywanych posiłków, to element przestrzeni, bez którego żaden Coworking nie może się obejść. Podczas przerwy na lunch można z kimś porozmawiać, nawiązując nowe znajomości lub umacniając istniejące już przyjaźnie, dlatego też dobrze zorganizowana kuchnia lub bar z przekąskami to miejsce, bez którego nie ma coworkingu. Nie ma też coworkingu bez dobrej kawy. To przy niej można porozmawiać o nowym projekcie, wymieniając przy tym istotne informacje i uzyskując pomoc kolegi coworkera specjalizującego się w danym temacie. Ostatnie badania pokazują, że organizacja przestrzeni powinna prowadzić do niebezpośredniego motywowania coworkerów do poruszania się po biurze10. Jednym ze sposobów na to jest umiejscowienie elementów użytkowanych wspólnie, typu drukarka, ekspres do kawy itp. w taki sposób, aby prowadził do „przypadkowego wpadania” na siebie coworkerów. Z danych wynika, że przestrzeń zorganizowana w taki sposób wpływa na polepszenie bezpośredniej wymiany informacji w grupie oraz nawiązywania znajomości przez nowych członków przestrzeni coworkingowej.
__________________________________________________
1. Opracowanie rozdziału na podstawie: Małgorzata Poniatowska-Jaksch, red. Roman Sobecki, red. Kamila Grzesiak, Sharing economy s. 12.
2. W edług raportu UN (2014 rok) na temat populacji na terenach zurbanizowanych żyje obecnie 54% całej populacji, a szacunkowy wzrost do 66% ma nastąpić już do 2050 roku. Do 2030 roku będzie na świecie 41 megamiast (powyżej 10 milionów mieszkańców). Wzrost ten będzie znaczny w porównaniu do danych z 1990 roku, gdzie megamiast było jedynie 10.
3. W ilhelm Bauer (edytor), Stefan Rief, Klaus-Peter Stiefel, Agnes Weiss, The Fascination of Coworking. Potentials for Companies and Their Employees. s. 43 (definicja tłumaczona z j. ang.).
4. W 1999 roku Barnard DeKoven wprowadził termin „Coworking”, określając jego bazową ideę jako ang. working together as equals – „pracując razem jako równi”.
5. The Coworking Handbook. The Guide For Owners and Managers Ramon Suarez, s. 27-30. Autor wyszczególnia podstawowe typy przestrzeni współcześnie służących do pracy, porównując je do coworkingów.
6. „ Projektowanie partycypacyjne to metoda projektowania, która wykorzystuje w trakcie poszczególnych faz procesu projektowania wiedzę potencjalnych użytkowników” – A. Bańka, Społeczna psychologia środowiskowa. Warszawa 2002, s. 268. Twórcą teorii projektowania partycypacyjnego jest Henry Sanoff, wykładowca North Carolina State University.
7. Dermont Egan , dyrektor zarządzający w studiu projektowym TILT w eseju w książce Codesining Space przywołuje znaną już w latach siedemdziesiątych XX wieku ideę: All mens and womens are designers.
8. M aciej Złotowski, Technologiczne i Środowiskowe Projektowanie Architektury Biur, s. 73–149. Autor przeprowadza wnikliwą analizę wymienionych typów biur, określając przynależne im cechy wpływające na przestrzeń.
9. D wa typy planowania biur zostały przedstawione w książce Construction and Design Manual. Offices, autor Ansgar Oswald With an introduction by Hajo Eickhoff, rozdz. pt. Office Areas by Slike Kühfuß and Roland Pawlitschko, s. 30–41.
10. W spomina o tym Kerstin Sailer, niemiecka architekt i wykładowczyni, w wywiadzie zaprezentowanym w książce Spaces For Innovation. The Design and Science of Inspiring Environments, autorzy: Kursty Groves i Olivier Marlow, s. 64.
