WSPÓŁCZESNY, MĄDRY I PIĘKNY DETAL – CZ. II

Zauważone – warte uwagi szczegóły mogą być pretekstem do odszukania twórczych motywacji, opowiedzenia historii. Każde miejsce może też samo opowiadać swoją historię, a obszerniejsze podpisy pod zdjęciami mogą jedynie zachęcać do jej słuchania. Kilka wybranych przykładów uzupełnia artykuł opublikowany w poprzednim numerze „Buildera”. Wybór mógłby zapewne być większy czy wręcz zupełnie inny. Ten zaprezentowany może świadczyć o sposobie podejścia do obserwacji czy też o prostej fascynacji.

Kamienny detal
W znajdujących się w różnym stadium renowacji budowlach słoweńskiego miasteczka Štanjel można odszukać rozwiązania konstrukcyjne stosowane na przestrzeni dwóch tysięcy lat, w kolejnych stadiach rozwoju techniki budowlanej. Zastąpienie starego wąskiego nadproża szerszym kamiennym nie musiało oznaczać usunięcia pierwotnej dębowej belki (1a, b). Zarówno belka drewniana, jak i kamienna pochodzą z okolicy i nadal należą do jej tożsamości.

Malownicze miasteczko, którym zachwyciło się wielu artystów, architektów (m.in. Maximilian Fabiani), jest znakomitym miejscem do studiowania historii budowania, a przede wszystkim dostrzegania dobrze czytelnych szczegółów. Widać rosnącą wraz z okresami historycznymi jakość estetyczną. Kamienny detal, z czasem noszący na sobie ornamentację, wciąż pozostaje skromny – także używany dziś utrzymany jest jakby w swoim stadium romańskim.

Symboliczne motywy płaskorzeźbione na obramieniach drzwi, a raczej bram wejściowych do domów, zaznaczają przejście z przestrzeni publicznej do świata prywatnego, któremu można nadać znaczenie sacrum.

Konserwacja zabytków w Štanjel nie musi oznaczać docelowego przywrócenia lub nadania obiektom konkretnego stylu. Dzięki pozostawieniu pewnych części budowli w stanie nawarstwienia, „niewykończenia”, możliwe jest studiowanie detali w ich naturalnej sekwencji. Wykluczone jest jednak stosowanie materiałów i rozwiązań, które mogłyby zakłócić lokalne piękno.

Nowe okno
W Hellerau – założonym w 1906 roku osiedlu Drezna wzorowanym na idei miasta-ogrodu – można dostrzec piękno w kilku skalach: w całości założenia urbanistycznego, w budynkach, ale także w szczegółach elementów zagospodarowania (także detalach domów i architekturze krajobrazu). Kwartały mieszkalne, projektowane niegdyś wspólnie z przyszłymi mieszkańcami, zawierające domy różnego typu (murowane i drewniane, w różnych układach), wpisane są w przyjaźnie zaprojektowaną przestrzeń publiczną.

Niegdyś było to osiedle robotnicze, a dziś Hellerau jest miejscem cieszącym się dużą popularnością jako bliskie poszukiwanemu ideałowi zrównoważonego środowiska mieszkaniowego. Współczesne potrzeby związane z poprawą standardu mieszkaniowego oznaczają często konieczność niewielkiej przebudowy – w ramach określonych zasad konserwatorskich. Na przykład wykonanie takiego detalu budynku, jak nowe okno może oznaczać coś więcej niż otwór w ścianie naśladujący inne okna obok (2a, b). W tym przypadku wyraźnie zaakcentowane nowe okno to także przedstawienie informacji o szkieletowej drewnianej konstrukcji domu.

Szklane schody
Victor Horta zaprojektował i budował swój dom w Brukseli w latach 1898–1911.

Dziś jest to muzeum prezentujące dzieło, w którym najmniejszy detal został narysowany, zrealizowany i jest chroniony. Można powiedzieć powiedzieć, że dom jest sam w sobie manifestem zmiany podejścia do architektury, nowego stylu (i związanej z nim filozofii) – porzucenia XIX- -wiecznego sposobu budowania – nudnego powtarzania form historycznych. Jest wyrazem integracji sztuk, polem dla kunsztu rzemieślniczego (3b), rękodzieła, integracji sztuk. Detal budowlany jest tu w dużej mierze nierozdzielny od architektonicznego, co rzadko udawało się zarówno we wcześniejszej, również bogato ornamentowanej architekturze eklektycznej, jak i w samym nurcie secesyjnym. Kształtowanie szczegółów wiąże się z obserwacją i interpretacją form występujących w przyrodzie.

Innym wyrazem podejścia całościowego stanowiącego atrybut secesji – modernizmu dążącego do twórczej wolności – jest m.in. uznawane później za nieodłączną cechę nowoczesności w architekturze jak najbardziej aktywne łączenie wnętrza z zewnętrzem. Nowoczesne jak na tamte czasy jest tu na przykład doświetlenie pomieszczenia w piwnicy rozwiązane jako szklane schody, którymi z parteru wychodzi się do ogrodu (3a). Połączenie domu z ogrodem w postaci strefy (transition space), a nie tylko linii zewnętrznej elewacji, wciąż należy do najciekawszych zadań w projektowaniu.

Schody na elewacjach
Charakterystycznym szczegółem dostrzeganym w zaprojektowanym przez Le Corbusiera, a zrealizowanym w 1924 roku Cité Frugès w Pessac koło Bordeaux są wyeksponowane, śmiałe jak na tamte czasy, konstrukcje żelbetowe – m.in. schody na elewacjach budynków (4a) wzorowane na rozwiązaniach bliskowschodnich (np. ze starej Jaffy – 4b).Architekt, zainspirowany ideą miasta-ogrodu, pragnął w ramach osiedla zastosować rozwiązane standaryzowane, uprzemysłowione – skierowane na masową produkcję mieszkań. Cała powierzchnia zabudowy miała być wykorzystana jak najbardziej racjonalnie, dachy miały być użytkowane jako tarasy. Osiedle udało się zbudować szybko, ale z powodów technicznych część budynków była, nawet do niedawna, trudna do zamieszkania – przede wszystkim z uwagi na niewłaściwe, niedostępne w tamtych czasach, rozwiązania techniczne związane z zapewnieniem wodoszczelności stropodachów.Obecnie w zabytkowych budynkach i elementach małej architektury można zaobserwować poszanowanie przez użytkowników skrupulatnie opracowanego pierwotnego detalu – od żelbetowych elementów budynków do klamek, rolet czy skrzynek pocztowych w słupkach ogrodzeniowych.

Wyrafinowany detal
Kojarzony z przebudową zamku na Hradczanach, ale przede wszystkim z wieloma projektami w Lublanie Jože Plecnik był mistrzem wszystkich skal w architekturze projektowanej w sposób spójny, także detalu. Nie ma sensu określać, czy był urbanistą, architektem krajobrazu, architektem budynków czy architektem wnętrz. Trudno też przypisać mu przynależność do jakiegoś „stylu”, chociaż w jego twórczości wyraźnie akcentowane są elementy klasyczne. Jego architektura związana jest z miejscem, ale także widoczne są w niej nawiązania do interesujących twórcę momentów w historii cywilizacji. Biblioteka Narodowa w Lublanie jest ciężkim gmachem z wyrafinowanym detalem (wszystko jest zaprojektowane i perfekcyjnie wykonane w kamieniu, drewnie, metalu – np. klamka wrót wejściowych (5a)). Bryła stojącego wśród pól kościoła św. Michała przypomina natomiast jeden z budynków gospodarskich; oryginalne jest wszystko inne – konstrukcja, detal, pomysły na stopniowanie przestrzeni i wrażeń. Żelbetowe schody prowadzące na niedostępną dzwonnicę – bramę – ujawniają odmaterializowanie – symbolicznie uzasadnione, a jednocześnie mądre konstrukcyjnie (5b).

W zgodzie z naturą
Ratusz w Säynätsalo – zwycięski projekt konkursowy Alvara Aalto z 1949 roku (realizacja do 1951 r.), tak jak pewnie wszystkie projekty tego architekta, może nieustannie służyć jako lekcja architektury współczesnej. Szczególnie że budynek jest wielofunkcyjny – jego użytkownikami są zarówno samorządowcy, czytelnicy biblioteki, klienci sklepów, osoby w nim pracujące i mieszkające, liczni turyści, a wśród nich architekci „pielgrzymujący” do Finlandii, aby doświadczać jakości projektowania. Koncepcję i wykonanie położonego wśród naturalnej zieleni kompleksu można nazwać ponadczasowymi, a sposób projektowania – holistycznym, a może i poetyckim – tworzącym niezwykłą atmosferę, co okazało się możliwe dzięki prostym środkom i materiałom naturalnym – w małym stopniu przetworzonym, wyraźnie widocznym. Architektura przenika się z naturą – manifestacją tej idei jest chociażby połączenie patio z otaczającym terenem za pomocą „zielonych schodów” (6b). Artykulacja elewacji, m.in. starannie wykonana, wyeksponowana murarka, pozwala na szczególną w skandynawskich warunkach klimatycznych grę światła i cienia (6a).

Codzienne piękno
Schody są jednym z tych atrakcyjnych elementów budynku, który może być indywidualizowany dzięki unikalnemu detalowi, jednakże przy zachowaniu podstawowych niezmiennych parametrów użytkowych. Liczne przykłady indywidualnego podejścia projektowego uwzględniającego spełnienie wymagań technicznych i funkcjonalnych, a jednocześnie ukazującego poszukiwanie „codziennego piękna”, można znaleźć na ulicach i placach Italii (tu przykład z Triestu – 7a, b).

Dyskretne detale infrastrukturalne
Piękny i funkcjonalny detal w przestrzeni publicznej to nie tylko samo umeblowanie ulic oraz placów czy elementy artystyczne (sztuka w przestrzeni publicznej). Starannie i z dobrym gustem projektowane elementy inżynierskie – infrastruktury transportowej – mogą tworzyć przyjazną, estetyczną przestrzeń zurbanizowaną. Przykład z Bordeaux pokazuje, w jaki sposób za pomocą dyskretnych detali infrastrukturalnych można kształtować przestrzeń bulwaru w strefie zabytkowej miasta. Tramwajowa trakcja napowietrzna jest na tym odcinku zastąpiona systemem APS (z szyną napięciową pośrodku toru). Latarnie, słupki, przystanki są utrzymane w jednym języku form i w jednej nieagresywnej kolorystyce (8a).Przykład z Danii pokazuje, w jaki sposób można projektować trakcję kolejową z założeniem redukcji zużywanej stali do niezbędnego minimum oraz radykalnego ograniczenia potrzeb konserwacji (elementy trakcji wykonano ze zunifikowanych co do przekroju profili zamkniętych ze stali corten – 8b).

Abstract
Architecture is, to a large extent, perceived through its details – visible in public spaces, landscapes, buildings. The topic of detailing needs special attention especially because of the deficiency of quality – a lack of cultural values and functionality of many objects, spaces and places constituting our contemporary daily surroundings. Observation of our environment with a sensitive eye, but also the data of public opinion polls prove that a general need and care for solutions that add to functionality, beauty, structural wisdom is not a priority. Objects that are designed and realised with care make a well visible contrast in comparison with common neglect. The opinion of Christopher Alexander and his colleagues can be mentioned, on the two tendencies in approach to the Earth’s environment, shown as two world systems – the one creative and supporting life and a destructive one. The potentially expected growing quality of detailing (meaning the general improvement of architectural quality directed towards suporting life) would require better education within design professions as well as teaching modern art history and schooling of perception for general public. Aiming for this quality has also a moral dimension.

A short personal choice of examples, especially the ones reminding the time of early modernity (the beginning of 20th Century) may prove how interesting it can be to see what kind of detailing remains after rejecting of historicisms of the preceding age. The detailing noticeable in public spaces belongs to a large extent to civil engineers for whom spatial qualities should also be the aim. Keywords: Architecture, details, public spaces, landscapes, buildings