HISTORIA W KAMIENIU

Budynek tego Muzeum to materializacja idei historii, w przenośnym sensie bryła czasu, zamrożona przeszłość. Dlatego w elewacjach odnajdziemy zarówno warstwową strukturę, jak i „zatopione” na różnych poziomach ślady – reminiscencje motywów architektonicznych reprezentujących różne epoki i miejsca.

Budowa Muzeum Historii Polski i równolegle powstającego Muzeum Wojska Polskiego jest częścią szerszego projektu przekształcenia Cytadeli Warszawskiej w otwartą dla wszystkich przestrzeń publiczną. Teren ten, o powierzchni ponad 30 ha, pozostawał niedostępny przez przeszło dwa stulecia. W tym czasie peryferyjny XVIII-wieczny Joli Bord („piękny brzeg”) stał się Żoliborzem – jedną z centralnych dzielnic miasta, Cytadela zaś pozostała zamkniętą wyspą, nieobecną w życiu wielomilionowej społeczności. Dziś, za sprawą nowych inwestycji, Cytadela stanie się parkiem kultury, miejscem nie tylko spotkania z przeszłością i zdobywania wiedzy, lecz także codziennego odpoczynku, imprez zbiorowych, włączonym w sieć przestrzeni publicznych miasta.

PROGRAM
Współczesne muzeum to nie tylko budynek służący pomieszczeniu konkretnej ekspozycji, lecz działające na wiele sposobów centrum kultury. W Muzeum Historii Polski na powierzchni blisko 50 tys. m2 znajdą miejsce: wystawa główna i czasowe, sala widowiskowa, sala teatralno-kinowa, sale projekcyjne, studio nagrań, pomieszczenia edukacyjne i warsztatowe, biblioteka, gastronomia; ponadto magazyny eksponatów, strefy dostaw, pracownie konserwacji. Budynek będzie też miejscem pracy dla historyków, kuratorów, kustoszy, edukatorów, animatorów. Każda z funkcji ma własne specyficzne wymagania, a jednocześnie wszystkie powinny dobrze współpracować jako całość. Na to nakładają się złożone wymagania technologiczne w zakresie parametrów klimatu wewnętrznego, systemów ochrony oraz bezpieczeństwa, akustyki, oświetlenia, komunikacji i innych. Wszystko to powoduje, że projektowanie muzeum to jedno z trudniejszych zadań projektowych i wymaga udziału licznego zespołu specjalistów. Na to nakładają się oczekiwania wizerunkowe i wymiar symboliczny muzeum. Jego architektura wymaga więc najwyższej jakości nie tylko w sensie ogólnym, lecz i w odniesieniu do jej przekazu znaczeniowego oraz kulturowego. Tu o historii opowiada nie tylko wystawa i prezentowane eksponaty, lecz i sam budynek.

O CZYM MÓWI KAMIEŃ
Koncepcja architektoniczna budynku opiera się na narracji splatającej wiele wątków odnoszących się do uniwersalnych znaczeń procesu historii. Data tej publikacji jest dobrą okazją do przedstawienia symboliczno-ideowego wymiaru projektu – narracji stojącej za materialną strukturą budynku. Podstawowym odniesieniem jest warstwowość, jaką możemy dostrzec w stratyfikacji geologicznej czy archeologicznej, gdzie w poszczególnych warstwach utrwalony jest ślad konkretnych okresów w historii. Procesy życiowe czy cywilizacyjne – same z siebie ulotne – pozostawiają materialny osad. „Zapisy”, artefakty z przeszłości zostają utrwalone na kolejne epoki. Stratyfikacja jest przekrojem przez czas. Budynek Muzeum to materializacja idei historii, w przenośnym sensie bryła czasu, zamrożona przeszłość. Dlatego w elewacjach odnajdziemy zarówno warstwową strukturę, jak i „zatopione” na różnych poziomach ślady – reminiscencje
motywów architektonicznych reprezentujących różne epoki i miejsca. Kulturowe artefakty wbudowane w elewację przywodzą dodatkowo na myśl znane w historii architektury pojęcie „spolia”, oznaczające fragmenty dawnych budowli używane jako materiał do wznoszenia nowych. Tu nie tyle fizyczne fragmenty, lecz pochodzące z różnych epok architektoniczne idee zostały przetworzone i wbudowane w masyw budynku. Proces poznawania przeszłości jest odczytywaniem znaczenia warstw, dosłownie i metaforycznie drążeniem w materii osadu i interpretowaniem znaczenia odsłoniętych w ten sposób przekrojów. Aby dać odwiedzającym odczucie zanurzania się i odsłaniania materii historii, wnętrza zostały niejako wykrojone w monolitycznej bryle budynku, tworząc sekwencje połączonych przestrzeni publicznych dających dostęp do wszystkich głównych funkcji, a także otwierających bryłę na otoczenie. Dalszy poziom narracji definiuje sposób aplikacji i przetworzenia kamiennego materiału na fasadach. Punktem wyjścia jest obserwacja, że wielki proces dziejowy to w istocie mozaika zbudowana z małych, indywidualnych historii jednostek. Dlatego zastosowany został kamień z „osobowością”, o wyrazistym i unikalnym rysunku. Każda płyta kamienna ma niepowtarzalny charakter, jak niepowtarzalny jest każdy człowiek czy jednostkowe zdarzenie tworzące naszą przeszłość. Dalej: jednostki łączą się w grupy, zdarzenia w okresy i epoki. Oddają to różne typy rozkroju, rozkładu i grupowania kamienia, wykorzystujące raz losowość, w innych zaś miejscach repetycje, lustrzane odbicia i inne formy uporządkowania. Na takim podłożu ujawniają się dalsze metamorfozy kamienia-czasu. Z jednej strony zobaczymy pasma naturalnej, szorstkiej obróbki, obrazujące te oblicza przeszłości, które charakteryzowały gwałtowne, nieokiełznane zdarzenia, okresy bardziej prymitywne i surowe. W innych warstwach odnajdziemy ślady kulturowe – fragmenty ornamentów i reliefów – reprezentację epok kumulacji, postępu, które pozostały trwałym dorobkiem pokoleń. Wreszcie gdzieniegdzie dostrzec można inkrustacje z brązowionego mosiądzu – symboliczne odpowiedniki szczególnych chwil świetności i blasku. Ostatnim nałożeniem kompozycyjnym jest widocznie zróżnicowane traktowanie warstw na elewacji od jej zwieńczenia ku podstawie. Warstwy są z jednej strony coraz cieńsze, skompresowane, z drugiej powierzchnia kamienia w górnych, „najświeższych” warstwach chropowata, surowo cięta z bloku, ku dolnym, „starszym”, nabiera połysku i poleru. Oba efekty odnoszą się do różnic ludzkiego postrzegania bliskich i odległych zdarzeń przeszłości. Te świeże są masywnie obecne w naszej świadomości, choć często surowe i pozbawione interpretacji, starsze natomiast przekształcają się raczej w syntezę i idealizację, nabierając pomnikowego charakteru. Głównym motywem widocznym na elewacjach są wtopione w masę budynku ornamentowe artefakty. Nie są jedynie prostymi cytatami z przeszłości, lecz współczesnymi ich przetworzeniami opartymi z jednej strony na wykorzystaniu możliwości obróbki cyfrowej i fabrykacji CNC, z drugiej – poddaniu oryginalnych motywów transformacjom geometrycznym: skalowaniu, repetycji, symetrii, nałożeniom w celu nadania im nowej jakości. W ten sposób przetworzone są między innymi motywy zaczerpnięte z kaplicy wawelskiej, gotyckiego sklepienia kryształowego, stylu zakopiańskiego czy klasycznych wzorców. Jednym z bardziej rozpoznawalnych motywów jest fragment zdobienia drzwi gnieźnieńskich. Na fasadzie pojawia się jednak jego złożona transformacja: oryginalny płaskorzeźbiony motyw jest przetworzony w konturowy płaski relief i zwielokrotniony w lustrzanych odbiciach. W ten sposób pierwotnie figuralna scena pojawi się na fasadzie jako geometryczny powtarzalny ornament. Niektóre ornamenty wyłaniają się stopniowo z płaszczyzny kamienia lub przeciwnie – są wtórnie świadomie zacierane przez piaskowanie czy młotkowanie wcześniej precyzyjnie wyciętych motywów. To obrazuje wpływ czasu, który z jednej strony tworzy przestrzeń dla doskonalenia i rafinacji ludzkich kulturowych artefaktów, a z drugiej powolnie oraz nieubłaganie niszczy i zaciera ślady nawet największych dokonań z przeszłości. Wszystkie opisane elementy kompozycji mają zarówno wymiar symboliczny – tworzą złożoność znaczeń i odniesień kulturowych, jak i plastyczny: tworzą architekturę budynku. W tym sensie architektura jest konsekwentną materializacją idei i przyjętej narracji – utrwaloną w kamieniu interpretacją, a także budowaniem wizualnej złożoności. Motywy nakładają się na siebie, interferują, przenikają i stapiają w jeden obraz. Elewacja staje się zapisem różnorakich znaczeń związanych z upływem czasu, skłania do refleksji nad naszą relacją do przeszłości i naturą procesu historycznego.

WYZWANIA TECHNICZNE
Narrację ideową warto zobaczyć w kontekście techniczno-inżynieryjnej rzeczywistości projektu. Do wykończenia budynku niezbędne będzie ok. 27 000 m2 kamienia, w tym ok. 1500 m2 będzie reliefowanych. Samo jego wydobycie i pocięcie zajmie około 18 miesięcy. Największe z płyt osiągną wymiary 270 x 130 cm. Różnorodność struktur, faktur i refleksyjności warstw elewacji osiągnięte będzie przez piaskowanie, szczotkowanie i polerowanie. Reliefy wykonane będą z użyciem wieloosiowego frezowania, cięcia CNC lub obróbki Water Jet, niekiedy uzupełniane pracą ludzkich rąk. W procesie uzyskiwania i obróbki poszczególne płyty od momentu cięcia slabu będą skanowane i „tagowane” indywidualnym kodem, tak by dalej trafić w odpowiednie miejsce budynku. Wizualne otwarcia bryły kamiennego monolitu wymagać będą zastosowania wielkogabarytowych przeszkleń zapewniających wgląd do wnętrza. Tafle szklane o wymiarach dochodzących do 5,4 x 2,5 m zostały przygotowane jako wysokoselektywne pakiety minimalizujące transmisję promieniowania cieplnego przy zachowaniu maksymalnej przejrzystości i czystości barwy dzięki użyciu szkła o niskiej zawartości żelaza. Konstrukcją ścian szklanych w największych otworach będą żebra szklane dodające fasadzie lekkości. Ekspozycja stała o powierzchni ok. 7000 m2 jest jednoprzestrzenną halą o rozpiętości poprzecznej 45 m i długości ponad 150 m bez podpór pośrednich. Przekrycie tak znacznej rozpiętości wymagało zastosowania zespolonych dźwigarów stalowych o wysokości 4,3 m. Przestrzeń ekspozycyjna została
uformowana w sposób umożliwiający maksymalną elastyczność dla planowania wystawy stałej. Sala widowiskowa to wielofunkcyjna sala koncertowa, która będzie umożliwiać organizację różnego typu koncertów: od akustycznej muzyki poważnej bez nagłośnienia przez muzykę rozrywkową, spektakle teatralne po projekcje, wykłady etc. Taka uniwersalność wymaga szczególnych rozwiązań technicznych. Sala będzie wykonana jako tzw. pudełko w pudełku (box in the box): jej konstrukcja będzie stanowiła wydzielony samonośny układ posadowiony na płycie fundamentowej za pomocą wibroizolatorów, oddzielony od pozostałej struktury budynku. Przyjęty dla sali czas pogłosu będzie wynosił Tm = 1,3 s (jednoliczbowa wartość czasu pogłosu dla sali pustej), co stanowi wartość preferowaną dla sal kameralnych. Czas pogłosu będzie mógł być stosownie do potrzeb skrócony dzięki rozwijanym mechanicznie banerom lub wydłużony elektroakustycznie. Sala widowiskowa pomieści ponad 570 słuchaczy na widowni i 100 wykonawców na estradzie. Posiada pełne zaplecze sceniczne z garderobami, pokojami prób dla solistów, magazynami instrumentów itp. Realizacja budynku Muzeum ruszyła w czerwcu tego roku. W 2021 roku, po planowanych trzech latach realizacji, idea projektu przerodzi się w materialną formę, kolejny ślad historii. W ten sposób sam budynek wpisze się w narrację, którą opowiada.

tekst: arch. Paweł Grodzicki WXCA
tekst: arch. Krzysztof Budzisz WXCA