REWITALIZACJA IDEI

Osiedle Dyrekcja w Chełmie, uważane za wybitne założenie urbanistyczno- -architektoniczne międzywojnia, porównywalne jedynie z Gdynią, zbudowano w nieco ponad 10 lat. Czy w 2026 roku powstanie w Chełmie kolejne Nowe Miasto na miarę naszych czasów?

W 1926 roku Chełm jest 20-tysięcznym miastem leżącym 70 km na wschód od Lublina. Obok Polaków i Ukraińców połowę jego mieszkańców stanowi gmina żydowska i to ona, za pośrednictwem opowiadań Isaaka Bashevisa Singera, rozsławi Chełm na świecie. Pozornie jako bajeczne miasto głupców, ale tak naprawdę pełną paradoksów metaforę całego świata. Nad przestrzenią Chełma góruje świątynia: katedra unicka, później prawosławna cerkiew, a od 1919 roku katolicka bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny, wzniesiona na wzgórzu, od którego pochodzi nazwa miasta. Największym zakładem pracy w mieście był Chełmski Węzeł Kolejowy.

Około 1925 roku zapada decyzja o przeniesieniu z Radomia do Chełma Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych – sprzyja temu położenie geograficzne Chełma. Decyzja ma również podłoże polityczno-społeczne i narodowościowe. Rada Miasta chwyta się tej szansy na rozwój i zleca projekt Nowego Miasta Chełma Spółdzielni Architektonicznej Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. W 1926, po roku pracy, plan jest gotowy. Jego autorami są architekci Adam Kuncewicz i Adam Paprocki (1). Autorem projektów architektonicznych nowych budynków – arch. Henryk Gay. Nowe Miasto leży na wschód od wzgórza katedralnego. Niektórzy badacze twierdzą, że w opozycji do Starego Chełma (4). W jego północnej części leży osiedle kolejowe, symetrycznie rozplanowane po obu stronach osi łączącej dworzec i gmach dyrekcji kolei. Za Gmachem wznosi się wzgórze Kredowe, drugie co do wysokości w Chełmie. Na szczycie wzgórza, u zbiegu promienistych osi, ma stanąć pięciokąt zabu
dowy użyteczności publicznej z dominantą wysokościową. Widokowa oś wschód–zachód łączy ją z bryłą katedry. Na południe od wzgórza rozplanowane są wzdłuż kolejnej osi dalsze tereny mieszkaniowe i założenia sportowe. Plan nawiązuje do miast-ogrodów, architektura budynków mieszkalnych – do architektury dworkowej, a monumentalny Gmach Dyrekcji do modernizmu. Barbara Litwin napisze, że plan Nowego Miasta jest „dowodem ścierania się poglądów, a zarazem kompromisem między tradycją a nowoczesnością, między eklektyzmem narodowym a ideą modernizmu” (2).

Przeciwności
Realizacja planu napotyka wiele przeszkód. Przeciwko przeprowadzce protestuje Radom, o lokalizację dyrekcji ubiega się Lublin. Chełm wygrywa dzięki decyzji Marszałka Piłsudskiego. „Miasto żyło budową. Rada Miejska powołała Komitet Rozbudowy Miasta. Magistrat zobowiązał się do wykonania własnym kosztem i staraniem około 10 km ulic, projektu i budowy wodociągów i kanalizacji, budowy elektrowni w celu oświetlenia projektowanych ulic, a także budowy hali targowej. (…) Ponadto kosztem 900 tys. zł wzniesiono nowoczesny gmach szkolny, w punkcie dogodnym dla pracowników Dyrekcji. (…) Oprócz przeznaczonych na nowe osiedle kolejowe 50 ha, dalsze 337 ha oddano pod zabudowę miejską i prywatną, wyznaczając działki o pow.
ok. 2 tys. m2” (2). Budowę przerywają najpierw katastrofy budowlane, potem kryzys gospodarczy. Rada Miasta inicjuje powołanie Komitetu Obywatelskiego na rzecz kontynuowania budowy. W wyniku jego starań budowa znów rusza, powstają budynki mieszkalne i Gmach. Przeniesienie dyrekcji kolei zaplanowano na grudzień 1939 roku…

Okres powojenny
Wojnę Dyrekcja przetrwała właściwie bez zniszczeń. W Gmachu Niemcy ulokowali swoje urzędy, arbeitsamt, obóz dla przesiedleńców niemieckich z ZSRR i obóz jeniecki. W 1944 roku Gmach został siedzibą PKWN, z balkonu wygłoszony został Manifest (6). Od zakończenia wojny Nowe Miasto funkcjonuje jako zwykła dzielnica mieszkaniowa podzielona na trzy osiedla: Dyrekcja Górna, Dolna i bez nazwy. Kiedy 18-letni Marek Budzyński pierwszy raz zwiedza Dyrekcję, myśli, że to świetne socrealistyczne osiedle – niedawno odbyły się obchody X-lecia Polski Ludowej. W Gmachu ulokowano Urząd Wojewódzki (w 1975 roku) oraz szereg innych instytucji, w tym szkołę, bibliotekę i stację pogotowia ratunkowego. W 1971 roku osiedle Dyrekcja zostaje wpisane do rejestru zabytków z uwagi na swoją wartość architektoniczną i urbanistyczną. Wzgórze Kredowe pozostaje terenem niezagospodarowanym. Tereny wokół niego zapełniły się zabudową jednorodzinną na parcelacji mniej więcej zgodnej z przedwojennym planem. W latach 60. u stóp wzgórza powstał zespół szkół technicznych – typowy budynek szkolny stojący niezależnie od układu urbanistycznego. Internat szkolny stanął w poprzek osi łączącej wzgórze z katedrą. Na drugim narożniku terenu powstała komenda straży pożarnej, później – tuż za nią – niewielki zakład produkcyjny. Na wschodnim stoku wzgórza ukształtowano tarasy z boiskami sportowymi. Mało kto widzi we Wzgórzu Kredowym niespełnione wizje z planu 1926 roku. W 1996 roku architekci Wojciech Kaczura i Władysław Sadurski opracowują na zlecenie Urzędu Miasta Studium lokalizacji Muzeum Sztuki Współczesnej w Chełmie. Miałoby ono stanąć na szczycie Wzgórza, realizując główną dominantę z przedwojennego planu (4).

Transformacja systemowa
Reforma administracyjna z 1998 roku pozbawia Chełm statusu miasta wojewódzkiego. Miejsce Urzędu Wojewódzkiego w Gmachu zajmuje Starostwo Powiatowe i szereg innych urzędów. W ciągu następnych dwudziestu lat ludność miasta zmniejszy się z 70 do około 60 tysięcy. W 2001 roku, podobnie jak w innych byłych miastach wojewódzkich, w Chełmie zostaje założona Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa. Miasto przekazuje PWSZ szereg gruntów do wykorzystania na cele statutowe. Wśród nich znajduje się północna część Wzgórza Kredowego. W tym samym roku uchwalony zostaje plan ogólny Chełma. Według jego ustaleń niezagospodarowana część wzgórza przeznaczona jest pod usługi sportu i rekreacji. Tereny szkoły, straży pożarnej i przemysłu zachowują swoje przeznaczenie. W 2002 roku na południowym stoku wzgórza, za zespołem szkół technicznych, powstaje hala sportowa Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji. W ciągu kolejnych 15 lat Wyższa Szkoła przedstawia Miastu różne wizje zagospodarowania podarowanego terenu. Początkowo ma na nim powstać uczelniany kampus, potem następują próby sprzedaży terenu, z której uczelnia chce dofinansować budowę nowych obiektów poza miastem. Wśród proponowanych inwestycji znajduje się ośrodek sportowo-rekreacyjny, park wodny i centrum handlowe. Obiektom mają towarzyszyć wygodne parkingi. Władze miasta, radni i mieszkańcy popierają pomysły zagospodarowania Wzgórza. Rada miasta jednak nie zgadza się ani na sprzedaż, ani na zmianę planu ogólnego, uważając, że ten sposób wykorzystania terenu nie spełnia warunków darowizny. W relacjach prasowych z tej dyskusji nie pojawiają się uwarunkowania przestrzenne – bezpośrednie sąsiedztwo cennej Dyrekcji i ukształtowanie terenu – różnica poziomów na Wzgórzu sięga 20 metrów. Trudno sobie wyobrazić na nim standardowe centrum handlowe z parkingiem.

Wskrzeszona inicjatywa
W 2011 roku Rada Miasta przyjmuje jednak uchwałę o zmianie planu na Wzgórzu  Kredowym. PWSZ deklaruje zamiar budowy nowych wydziałów i akademików oraz  przeznaczenie części terenu na funkcje komercyjne. Projekt zmiany planu na Wzgórzu  Kredowym (oficjalnie – w rejonie ul. Batorego) zostaje zlecony pracowni Marka Budzyńskiego. Do projektu zmiany sporządzone zostają wytyczne Konserwatora Zabytków oraz  dwóch właścicieli terenów na wzgórzu – miasta i PWSZ. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi „nowa zabudowa powinna wyróżniać się  wybitnymi walorami architektonicznymi i powinna nawiązywać formą i estetyką do historycznej zabudowy osiedla „Dyrekcja””.  Plan ma zachować osie wynikające z planu z 1926 roku, ze szczególnym uwzględnieniem osi widokowej łączącej Gmach ze  szczytem wzgórza, na którym należy przewidzieć,  zgodnie  z  historycznym  projektem, budowlę dominanty. Wytyczne dopuszczają różnorodne funkcje zabudowy z wyłączeniem wolnostojących obiektów handlowych oraz miejsc parkingowych na powierzchni terenu. Nakazują również, w duchu historycznego planu, wysoki udział zieleni – 40% powierzchni planu, w tym 20– 25% na terenie. Miasto wnioskuje o zachowanie istniejących obiektów, z wyjątkiem internatu szkolnego i boisk. Wnosi o wprowadzenie zabudowy śródmiejskiej mieszkaniowej z parterami usługowymi wzbogaconej  o obiekt wielofunkcyjny na szczycie wzgórza i handel wielkopowierzchniowy. Na dachu budynku dominanty proponuje lokalizację przekaźnikowych masztów telekomunikacyjnych. Wyższa Szkoła przekazuje przybliżony program inwestycji na Wzgórzu: budynki dydaktyczne Instytutu Nauk Medycznych, w tym klinika i akademik, dwurodzinne domy „profesorskie”, na szczycie wzgórza hotel z restauracją, a u jego stóp –  obiekty handlowo-usługowe, w tym handel  wielkopowierzchniowy. Zgodnie z wytycznymi koncepcja planu  sytuuje zespół zabudowy uczelnianej w północno zachodniej części terenu, zaś w części wschodniej – kwartały zabudowy mieszkaniowej i usługowej łączącej się z wielofunkcyjnym budynkiem dominanty. Lokalne uliczki wspinające się na szczyt wzgórza tworzą wraz z wewnętrznymi pasażami  obiektów handlowych główną miejską przestrzeń publiczną. Z uwagi na ukształtowanie  terenu zakres projektu zawiera regulacje planu w dwóch poziomach, przekroje przez całość terenu oraz zasadę przestrzennego rozwiązania ulic o spadku ponad 8%. Częścią  planu jest ustalenie projektowanych rzędnych terenu koordynujących układ drogowy  z wejściami do obiektów i wjazdami do garaży. Dla najbardziej intensywnej zabudowy  we wschodniej części wzgórza wykonano  „uzasadnienie przyjętych rozwiązań” w formie rzutu przyziemia w skali 1:500 oraz szkicową koncepcję budynku dominanty. W procesie uzgodnień koncepcji wykonano również propozycje architektonicznego rozwiązania masztów przekaźnikowych tak, aby  pogodzić ich funkcję techniczną z estetyczną i symboliczną. W 2016 roku Rada Miasta Chełma uchwala zmianę planu. Uchwała zostaje wpisana  do Dziennika Urzędowego Województwa Lubelskiego (8).

prof. dr hab. inż. arch. Marek Budzyński mgr inż. arch. Krystyna Ilmurzyńska