DESIGN W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Przestrzeń publiczna to jeden z ważniejszych elementów miasta i gminy. To miejsce, do którego chce się przyjść, gdzie czuje się dobrze. Mieszkańcy oczekują więc modnego designu, który spełniłby ich wymagania estetyczne i użytkowe.

Jak wykazano w badaniach naukowych, najlepszą promocją miasta czy gminy są interesujące obiekty i przestrzenie publiczne. To one często stają się ikonami miejsca. Ale czym jest dla mieszkańca przestrzeń publiczna? Jest to miejsce bezpieczne, które spełnia jego potrzeby i oczekiwania, gdzie jest wiele atrakcji oraz udogodnień (toalety, gastronomia, parking itp.). Oczywiście bardzo istotny jest tutaj design, to on określa miejsce i tworzy jego obraz. Jego rola jest znacząca. Użytkownicy oczekują modnego designu. On jest w pewnym sensie wyrazem jakości życia.

Przestrzeń akademicka oczami studentów

Na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach każdego roku pojawia się wiele ciekawych inicjatyw, warsztatów, konkursów i projektów badawczo-dydaktycznych organizowanych we współpracy ze studentami. W 2017 roku Katedra Projektowania i Badań Jakościowych zorganizowała dwa interesujące projekty: Student w przestrzeni akademickiej Politechniki Śląskiej oraz Śląskie Przysiadki. Obydwa projekty poprzedzone zostały szeregiem badań przedprojektowych. W pierwszym projekcie badania przeprowadziło 7 zespołów studenckich pod kierunkiem pracowników. Problematyka objęła wiele ważnych problemów: way-finding – odnajdywanie celu i identyfikacja wizualna, projektowanie uniwersalne – dostępność dla wszystkich, niepełnosprawni, zagadnienia ergonomiczne w przestrzeni kampusu, sieć
usług dla kampusu, oddziaływanie miasta na kampus, sieć miejsc do uczenia się i kontaktów społecznych, bezpieczeństwo, zagadnienia dotyczące pojęcia design out crime, wizerunek uczelni – aspekty estetyczne, stan utrzymania, dzielnica akademicka jako przestrzeń miejska – użytkownicy zewnętrzni. Drugi projekt, Śląskie Przysiadki, stanowił modelowy przykład dydaktyczny przy współudziale ergonomisty, lekarza, projektanta-praktyka, firmy produkującej elementy małej architektury (Fulco) oraz seniorów (Uniwersytet Trzeciego Wieku Gliwice). Odbyły się wykłady, szkolenia, warsztaty, badania, konkurs, gala z nagrodami. Partnerska firma Fulco zrealizowała prototyp, który ma szanse na rozpowszechnienie przysiadki.

Śląskie przysiadki

Przestrzeń publiczna jest ważną determinantą jakości życia. Spektrum zadań współczesnego designu w przestrzeniach miejskich mocno wychodzi poza jego atrybuty użytkowe, zwłaszcza w kontekście oddziaływania społecznego, na przykład przez kształtowanie zasad użytkowania przestrzeni publicznych. Może być także zachętą do korzystania z przestrzeni wspólnych czy elementem odwołującym się do lokalnych wartości i budującym miejscowe wspólnoty. „Dobre praktyki” w zakresie designu stają się także niejednokrotnie elementem kształtowania wizerunku miast lub są implementowane jako element informacji wizualnej miasta. Niewątpliwie dobry design w przestrzeni publicznej może posiadać walory edukacyjne, modyfikując nie tylko preferencje estetyczne, ale także kształtując postawy wobec różnych grup jej użytkowników. W przestrzeni miejskiej design najwyraźniej przejawia się w formie elementów małej architektury, mebli miejskich czy wszelkiego rodzaju miejskiej informacji wizualnej. W tym kontekście należy przywołać także jeden z podstawowych aspektów współczesnego projektowania, jakim jest wymóg dostępności i funkcjonalności proponowanych rozwiązań. Dostępność dotyczy szczególnie grup użytkowników, którzy mają ograniczenia funkcjonalne przy użytkowaniu środowiska fizycznego i jacy ze względu na obecne bariery przestrzenne są zagrożeni wykluczeniem społecznym oraz ograniczeniem uczestnictwa w życiu społecznym. Mowa tu przede wszystkim o osobach niepełnosprawnych i starszych, które mają prawo do samodzielnego oraz aktywnego funkcjonowania. Zwiększająca się liczba osób starszych stawia szereg wyzwań w procesach przekształceń przestrzeni miejskiej, wymaga innego spojrzenia na proces projektowy. Specyfiką okresu późnej dojrzałości są ograniczenia mobilności i pogorszenie sprawności zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku. Zatem dla utrzymania aktywności i samodzielności osób starszych ważne jest kształtowanie przestrzeni miasta w sposób ułatwiający seniorom funkcjonowanie w codziennych aktywnościach, zapewniający im dobrą jakość życia. Przyjazność przestrzeni miejskiej dla osób starszych ma dwa zasadnicze wymiary. Pierwszy to zapewnienie seniorom możliwości bezpiecznego i komfortowego dotarcia do punktów docelowych. Komfort poruszania się pieszo w mieście jest jednym z podstawowych wymiarów jego dostępności. Jest to kwestia nie tylko orientacji w przestrzeni miejskiej, czyli procesu odnajdywania drogi dzięki charakterystycznym obiektom, elementom małej architektury, dobrze zaprojektowanemu systemowi informacji miejskiej, ale także jakości ciągów pieszych. Drugi wymiar – to możliwość uczestniczenia w życiu społecznym w sposób aktywny lub bierny, tylko przez obserwację. Elementami łączącymi obydwa wymiary, ułatwiającymi seniorom korzystanie z przestrzeni miejskiej, są np. ławki i ich zacienienie, odpowiednia jakość nawierzchni, oświetlenie ciągów pieszych. Temat projektowania ławek, jako elementu zwiększenia dostępności przestrzeni publicznych dla seniorów i zadanie wprowadzające zasady projektowania uniwersalnego, został podjęty na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w ramach projektu dydaktycznego i konkursu dla studentów Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej Śląskie Przysiadki. Chodziło o zaprojektowanie niedużej ławki-przysiadki służącej krótkiemu odpoczynkowi w komfortowej (ergonomicznej) dla osoby starszej pozycji niewymagającej uciążliwego podnoszenia się z pozycji siedzącej. Było to zarazem wyzwanie do stworzenia atrakcyjnego elementu małej architektury służącego identyfikacji wizualnej w przestrzeniach publicznych śląskich miast. Jednocześnie przeprowadzony projekt i konkurs stanowią przykład przypadku zainicjowania działań w środowisku akademickim we współpracy ze środowiskiem społecznym i przedstawicielem przedsiębiorców. Przeprowadzone w ramach projektu wykłady, warsztaty i szkolenia obejmowały różnorodną tematykę powiązaną z dostępnością i ergonomią mebli miejskich. Poruszono kwestię specyfiki projektowania dla osób starszych oraz niewidomych i niedowidzących jako szczególnego aspektu projektowania uniwersalnego. Społeczny wymiar designu, rozpoznanie potrzeb potencjalnych użytkowników w podejmowanych przez studentów zadaniach projektowych został podkreślony w ramach zajęć warsztatowych: zarówno z udziałem gliwickich seniorów, jak i z wykorzystaniem specjalnego sprzętu rehabilitacyjnego (wózka inwalidzkiego, laski dla niewidomych) oraz kombinezonu symulującego ograniczenia osób starszych. Miał to być impuls przybliżający studentom, jako przyszłym projektantom, problem niepełnosprawności i ograniczeń w użytkowaniu przestrzeni. Efekty konkursu były różnorodne: jury wyłoniło 10 prac, z których 4 zostały nagrodzone. Zwycięska koncepcja odniosła się bezpośrednio do wybranej lokalizacji w Gliwicach przy ul. Zwycięstwa, podejmując problem oczekiwania na przystanku autobusowym. Wszystkie najlepsze prace zaprezentowano w ramach wystawy pokonkursowej na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej. Prezentacja wyróżnionych prac w ramach wystawy W podróży w Zamku Cieszyn była okazją do pokazania prototypu przysiadki zrealizowanego na podstawie koncepcji ujętej w pracy studentki Dominiki Padiasek, laureatki nagrody głównej.

Mała architektura

Niektóre polskie miasta stworzyły tak zwaną książkę mebli miejskich, w której przedstawiono wybrane wzory elementów małej architektury i opisano, jak z nich korzystać w projektowaniu przestrzeni publicznej. Dzięki takiej książce można łatwo użyć elementów zagospodarowania przestrzennego w trakcie przygotowywania dokumentacji inwestycyjnej. Taka praktyka zapewnia ład przestrzenny i pewność w wyborze tego typu elementów – nie tylko przez architektów, ale także bezpośrednio przez samorządy. Wzory ławek, koszy, stojaków czy nawet wiat, tworzące takie opracowanie, są zazwyczaj zgrupowane w różne warianty stylistyczne, które pasują do różnorodnych architektonicznie przestrzeni miejskich. W książce mebli miejskich są produkty droższe, bulwarowe i te bardziej ekonomiczne, które z powodzeniem odnajdą się na osiedlach i wzdłuż rzadziej uczęszczanych traktów. Często praktykuje się także dyskretne oznaczenie takich elementów herbem lub samą nazwą miasta bądź regionu. Jednorodność i porządek w tym zakresie ma jeszcze jedną ważną cechę – powoduje, że obszar zagospodarowany według takiej nadrzędnej wizji uzyskuje stylistyczną spójność, a przez to tożsamość. Lecz nawet te miasta, które już posiadają takie opracowania, nie mogą „przespać” rozwijających się oczekiwań użytkowników, które coraz precyzyjniej adresują potrzeby poszczególnych grup społecznych. Śląskie Przysiadki to projekt związany z elementem małej architektury, który ma szansę stać się czymś charakterystycznym dla przestrzeni publicznej całego Śląska. Jednocześnie rozwiązuje kilka problemów – przede wszystkim tych dotyczących osób starszych, ale także wszystkich grup społecznych w pewnych wybranych miejscach. Korzystając z przysiadki, nie trzeba bowiem siadać nisko jak na ławce, wystarczy tylko delikatnie ugiąć kolana i przechylić się w tył, żeby oprzeć się o stosunkowo wysoko umieszczony element uproszczonego siedziska/podparcia. Najważniejszy jednak dla ludzi starszych, którzy szczególnie doceniają przysiadki, jest moment, kiedy kończy się korzystanie z takiego elementu. Wystarczy tylko przesunąć środek ciężkości do przodu i wyprostować. Zdecydowanie gorzej nogi osób starszych znoszą wstawanie z niższych siedzisk ławek. Przysiadka nie zajmuje także dużo miejsca, doskonale więc sprawdza się na przystankach, peronach i poczekalniach, czyli tam, gdzie użytkownik nie jest nastawiony na dłuższy odpoczynek, a jednocześnie kluczowy jest brak zmniejszania światła ciągów komunikacyjnych. Poszczególne siedziska/oparcia znajdują się na czterech różnych wysokościach: 45, 65, 75 i 85 cm, dzięki czemu są odpowiednie dla użytkowników o różnym wzroście i potrzebach. Konstrukcję przysiadki stanowi stalowa rura o średnicy 60 mm (nierdzewna lub ocynkowana i malowana proszkowo), a siedziska w kształcie cylindrycznych wałków wykonano z drewna egzotycznego – a to zapewnia wieloletnią eksploatację oraz tanie i łatwe utrzymanie. Obecnie Śląską Przysiadkę można obejrzeć w ramach wystawy Dizajn w przestrzeni publicznej. W podróży w Zamku Cieszyn, która potrwa do 16 września. A kolejna, już lada dzień, stanie na stałe przed Wydziałem Architektury w Gliwicach. Jednak projektem zainteresowali już także liczni przedstawiciele śląskich miast, gdzie Śląskie Przysiadki niebawem zobaczymy. Może ten projekt stanie się także początkiem większego zainteresowania na Śląsku systemowymi rozwiązaniami w zakresie małej architektury, takimi jak książki mebli miejskich powstające w konsultacji i współpracy ze środowiskiem projektowym oraz z producentami tego typu elementów.

Joanna Tymkiewicz prezes oddziału PTE – Polskie Towarzystwo Ergonomiczne/Gliwice, Politechnika Śląska Wydział Architektury, Katedra Projektowania i Badań Jakościowych w Architekturze

Klaudiusz Fross Dziekan, Kierownik Katedry Projektowania i Badań Jakościowych w Architekturze, projektant, Wydział Architektury, Politechnika Śląska

Anna Szewczenko LAB60+, Politechnika Śląska Wydział Architektury, Katedra Projektowania i Badań Jakościowych w Architekturze

Łukasz Siódmok Prezes zarządu Fulco System sp. z o.o., projektant w zakresie małej architektury i wzornictwa przemysłowego