RAPORT – ŚLADAMI PRZESZŁOŚCI

Wrocławska Hala Stulecia wyszła z dwóch wojen bez szwanku. Poznański Bazar miał mniej szczęścia, ale przeżył. Powstający w szarych latach PRL-u Sezam uświetnił późniejszą zmianę ustroju hamburgerem. I ostatecznie został zburzony. W jego miejscu stanął szklany biurowiec.

Na przestrzeni stu ostatnich lat Polska otrząsnęła się po dwóch wojnach. Pierwsza była okazją do odzyskania po 123 latach niepodległości, ale wywołała wiele strat – miasta takie jak Kalisz czy Gorlice zostały zrównane z ziemią. Druga wojna światowa przyniosła jeszcze większe spustoszenie i zakończyła się długim uzależnieniem od ZSRR. Po wojnie Warszawa była zniszczona do tego stopnia, że władze PRL rozważały przeniesienie stolicy do Łodzi. Budynki, które przetrwały burzliwą historię Polski, mają wiele do opowiedzenia.

BAZAR, CZYLI HOTEL
W 1838 r. poznański lekarz Karol Marcinkowski założył, zrzeszającą głównie ziemian i wspierającą polskie inicjatywy, spółkę akcyjną Bazar Poznański. Trzy lata później powstała jej siedziba. W Poznaniu przy ulicy Nowej, obecnie Paderewskiego, według projektu Ernesta Steudenera został wybudowany hotel Bazar. Przeznaczony dla polskich klientów obiekt mieścił restaurację, cukiernię, kawiarnię, winiarnię, salę balową, 19 kupieckich sklepów i ponad 70 „numerów dla podróżnych”. W 1899 r. wybudowano przy Alejach Marcinkowskiego, według projektu Rogera Sławskiego, drugie skrzydło. W gmachu mieściło się także od 1842 r. kasyno polskie. Miały tu swoje siedziby instytucje: Centralne Towarzystwo Gospodarskie, Bank Włościański, Towarzystwo Pomocy Naukowej, Towarzystwo Ludoznawcze, Towarzystwo Wykładów Ludowych i Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W dniu 26 grudnia 1918 roku gościł tu Ignacy Jan Paderewski, a jego przemówienie z hotelowego balkonu doprowadziło do wybuchu Powstania Wielkopolskiego. W okresie międzywojennym pomieszczenia hotelowe zostały odnowione, były miejscem obchodów, wystaw, bali karnawałowych. W 1939 roku Bazar został zarekwirowany przez Niemców i działał jako Posener Haf. Podczas II wojny światowej hotel został zbombardowany, a zniszczenia obejmowały 70 proc. budynku. Po zakończeniu wojny spółka Bazar Poznański przystąpiła do odbudowy gmachu, wykorzystując do tego, z braku materiałów, cegły zbierane na ulicach i stal z elementów mostowych dźwigarów wyłowionych z dna Warty. W 1950 roku obiekt został przejęty przez państwową wówczas firmę Orbis i funkcjonował jako Hotel Orbis Bazar. W 1990 roku działająca nieprzerwanie spółka Bazar Poznański podjęła działania prawne, aby odzyskać hotel. W sierpniu 1991 roku Ministerstwo Budownictwa podjęło decyzję o zwrocie budynku, który wrócił do przedwojennych właścicieli. W pierwszej kolejności pierwotny właściciel przebudował część przy ul. Paderewskiego 8 na biurowiec, tak aby nieruchomość zaczęła zarabiać na dalsze prace remontowe. Spółka przywróciła funkcję handlową lokalom na parterze, w wyremontowanej kamienicy powstał pasaż handlowy. W 2005 roku zakończono remont fasady od strony Alei Marcinkowskiego, przywracając jej neobarokowy wygląd. Rekonstrukcję przeprowadzono na podstawie rysunków i przedwojennych zdjęć. Podczas prac zostały wymienione filary, a budynek hotelu od strony Alei Marcinkowskiego zyskał dodatkową kondygnację, odbudowaną zgodnie z przedwojennym stanem obiektu i pierwotnym projektem Sławskiego. Zrekonstruowano również słynną Salę Białą, zniszczoną podczas bombardowania w czasie II wojny światowej. Jej wygląd udało się odtworzyć dzięki kilkudziesięciu przedwojennym zdjęciom. Sala ma 9 m wysokości i 230 mkw. powierzchni. W odtworzenie historycznych wnętrz poznańskiego Bazaru zaangażowana była firma Jaki Projekt – Pracownia Kamienia. Generalnym wykonawcą prac była firma Pracownie Konserwacji Zabytków w Poznaniu. Przy wzmocnieniu konstrukcji pracowała AGBUD Specjalistyczna Firma Budowlana inż. Andrzeja Gałęskiego.

HALA PROPAGANDY
Wrocławska Hala Stulecia została wybudowana w latach 1911–1913 według projektu niemieckiego architekta Maksa Berga. Miasto w 1741 roku stało się częścią Prus i zyskało oficjalne miano: Królewskie Stołeczne i Rezydencjalne Miasto Wrocław, w którym pozostał ślad przeszłości – nazwa Wrocław jest skrótem od staropolskiego imienia Wrocisław. Co znaczące, to właśnie w podwrocławskim Henrykowie zapisano w 1270 roku pierwsze w historii zdanie w języku polskim (Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj). Zaplanowana jako miejsce spektakularnych wystaw czy wydarzeń sportowych Hala Stulecia powstała w północno-wschodniej części miasta. Jako powód jej powstania podaje się setną rocznicę wydania odezwy króla Prus wzywającego poddanych do walki z Napoleonem Bonaparte. Wysoki na 42 m obiekt przykryła żebrowa kopuła o średnicy 67 m – w chwili budowy było to największe sklepienie na świecie, a jej projekt wymagał wówczas prekursorskich rozwiązań. Budynek w zdecydowanej większości został wykonany w konstrukcji żelbetowej. Szerokie na 95 m wnętrze obiektu mogło pomieścić 10 tys. osób, oprócz głównej hali i kuluarów mieściło 56 pomieszczeń wystawienniczych. Realizacja inwestycji pochłonęła prawie 2 miliony marek i zakończyła się w grudniu 1912 roku, półtora miesiąca przed czasem. Otwarcie obiektu nastąpiło 20 maja 1913 roku i towarzyszyła mu premiera niefortunnej w przekazie sztuki. Jej tematem była co prawda bitwa pod Lipskiem, ale miała wydźwięk pacyfistyczny, dlatego szybko zniknęła z afisza. Obiekt przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń, a kiedy Wrocław włączono do granic Polski, został na pewien czas przemianowany na Halę Ludową. Z powodów propagandowych w 1948 r. w Hali i jej okolicach zorganizowano Wystawę Ziem Odzyskanych, a z tej okazji ustawiono przed budynkiem charakterystyczną iglicę. W 2005 roku budynek został uznany za Pomnik Historii, rok później wpisano Halę Stulecia na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO jako pionierskie osiągnięcie inżynierii i architektury XX wieku. W latach 2009–2011 przeprowadzono, podzieloną na dwa etapy, modernizację Hali Stulecia. W lutym roku 2009 uzyskano pozwolenie na wykonanie remontu elewacji, stolarki okiennej i pokrycia dachów. Generalnym wykonawcą była austriacka firma Alpine Bau, podwykonawcami zostały polskie przedsiębiorstwa: Polskie Mosty, PRB Agad i Profil 77. Elewacja odzyskała przedwojenny żółtopiaskowy kolor, remont obejmował także wymianę 600 okien, w których wykorzystano drzewo tekowe oraz hartowane szkło ornamentowe w kolorze ugru, najbardziej zbliżone do oryginału i wybrane na podstawie odnalezionej próbki. W styczniu 2011 roku rozpoczął się zakończony w sierpniu remont wnętrza Hali, który prowadziło Katowickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego BUDUS. W budynku wymieniono widownię, co dało możliwość maksymalnego zwiększenia liczby widzów i organizowania imprez dla 7 000 osób na miejscach siedzących lub 10 000 osób na stojąco. Wybudowano również szatnie oraz pomieszczenia dla trenerów i obsługi zawodników, przy czym w kuluarach wymieniono posadzkę i zlikwidowano wszystkie pomieszczenia biurowe oraz pomocnicze, zmodernizowano Salę Cesarską i jej zaplecze, wymieniono także okładziny akustyczne sali widowiskowej. Od kilku lat w planach jest przeprowadzenie kolejnego remontu, obejmującego m.in. modernizację wentylacji, żelbetowego stropu na poziomie zero i przebudowę magazynów w podziemiach hali.

CENTRUM MIASTA RUIN
Druga wojna światowa przyniosła zniszczenie ok. 80% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Miasto tonęło w gruzach, w 1945 roku oszacowano je na 20 mln metrów sześciennych. Skala zniszczeń była tak duża, że stolicę nazwano miastem ruin. W 1958 r. ogłoszono konkurs na koncepcyjny projekt zabudowy ważnej części spustoszonego Śródmieścia Warszawy – terenu po wschodniej stronie ul. Marszałkowskiej na odcinku pl. Centralnego. Wygrała propozycja Zbigniewa Karpińskiego, zaś obszar ten otrzymał nazwę „Ściany Wschodniej”, uznawanej przez wielu architektów za jedyny zrealizowany po wojnie w Warszawie spójny projekt urbanistyczny. W latach 1959– 1960 powstał ostateczny projekt koncepcyjny tego terenu, wyburzono zachowane partery zniszczonych budynków, rozpoczęły się prace budowlane. W pierwszym rzędzie zabudowy zaprojektowano trzy trzykondygnacyjne domy towarowe, w drugim rzędzie, oddzielonym pasażem dla pieszych, znalazły się ustawione na przemian 25- i 11-kondygnacyjne budynki mieszkalne. Uzupełnieniem był dwukondygnacyjny pawilon Zodiak, gmach kina Relax i – ustawione na krańcach – dom handlowy Sezam oraz Rotunda PKO zwana czapką generalską – okrągły pawilon z charakterystycznym zygzakowatym gzymsem. Obiekty, wpisane w modernistyczne formy, były dopasowane zarówno do skali centrum dużego miasta, jak i do pieszych użytkowników. Spółdzielczy Dom Handlowy Sezam został zaprojektowany przez Andrzeja Sierakowskiego, Tadeusza Błażejewskiego i Romualda Widera pod nadzorem Zbigniewa Karpińskiego. Należący do Warszawskiej Spółdzielni Spożywców Społem obiekt wybudowano w latach 1966–1969, w czasie nieustannych niedoborów materiału i zmiennej frekwencji pracowników. Generalnym wykonawcą było PBM Śródmieście. Budynek o konstrukcji szkieletowej miał trzy kondygnacje nadziemne, jego kubatura wynosiła 36400 m sześc. Sezam był najlepiej zaopatrzonym sklepem w Warszawie, na parterze mieściła się część samoobsługowa, w tym bar. W czerwcu 1992 r. do bocznej ściany obiektu dobudowano szklany pawilon, w którym otwarto pierwszy w Polsce lokal sieci McDonald’s. W dniu otwarcia – 17 czerwca 1992 r. – hamburger kosztował 25 tys. zł, za duże frytki należało zapłacić 10 tys. zł. Projekt budynku powstał w pracowni Kazimierski i Ryba Architekci, obiekt miał dwie kondygnacje i aż 1,2 tys. mkw. – Nasz projekt wygrał niewielki konkurs w 1989 r. Dla nas był to bardzo ważny moment, byliśmy wówczas młodymi architektami, którym udała się realizacja w trudnych czasach. Ówczesny prezydent Warszawy chciał „wyczyścić” wszystkie sprawy własności działek, w związku z czym zablokował działalność inwestycyjną na terenie miasta na dwa lata. Szczęściem dla nas McDonald’s był częścią istniejącego budynku – wspominał po latach współautor, Andrzej Ryba.

SEZAMIE, ZAMKNIJ SIĘ
W sierpniu 2014 r., po 45 latach istnienia, Sezam został zamknięty. Działalność zakończył również najstarszy w Polsce lokal sieci McDonald’s. Oba budynki zostały rozebrane, a w ich miejscu, na skrzyżowaniu ulic Świętokrzyskiej i Marszałkowskiej w Warszawie, powstał biurowo-handlowy projekt Centrum Marszałkowska. Inwestycja realizowana była we współpracy BBI Development z Warszawską Spółdzielnią Spożywców Społem. Generalnym wykonawcą została Korporacja Budowlana Doraco. Część handlowa obiektu została otwarta na początku czerwca br.Projekt inwestycji powstał w pracowni Juvenes- -Projekt. Obiekt posiada łącznie ok. 16 500 mkw. powierzchni użytkowej, z czego 11 tys. mkw. zajęły biura, a ok. 5,5 tys. mkw. handel i usługi. Na dwupoziomowym parkingu podziemnym zaplanowano 106 miejsc postojowych. Budynek jest zintegrowany ze stacją metra. Na poziomie -1 Centrum Marszałkowska znalazł się sklep Sezam, który zajmuje 700 mkw. Oryginalne neony Sezam i Społem zostały przekazane do Muzeum Neonów. Na elewacji budynku zawisły kopie reklam świetlnych z 1969 r.

TEATR W BUDOWIE
Centrum Spotkania Kultur w Lublinie ma długą, ponad 40-letnią historię. Początki inwestycji sięgają 1972 roku, budowa rozpoczęła się dwa lata później. Pierwotnie zakładano budowę teatru z widownią na ok. 500 miejsc, później Wojewódzka Rada Narodowa i Wojewódzka Komisja Planowania zdecydowała o powiększeniu inwestycji, w całym gmachu miały znaleźć się trzy sale widowiskowe mogące pomieścić ponad 2 tys. osób, a kubatura nowego teatru przekroczyła 10 tys. mkw. Konkurs architektoniczny wygrał Stanisław Bieńkuński, a projekt został wykonany w BPBBO Miastoprojekt Lublin pod kierunkiem autora. Gmach miał być największym obiektem widowiskowym w Europie, z centrum telewizyjno-teatralnym, operą i pomieszczeniami dla instytucji kulturalnych. 25 lipca 1974 roku wmurowano kamień węgielny pod jego budowę, którą przerwano z powodu pogłębiającego się kryzysu w latach 80. XX w. Przez wiele lat obiekt stał niedokończony i otrzymał nazwę „Teatru w budowie”. Z braku odpowiednich dotacji finansowych w latach 80. oraz 90. środki z budżetu państwa wykorzystywane były w większości na utrzymywanie i zabezpieczanie murów. W latach 1995–1998 zwiększone nakłady pozwoliły na przyspieszenie realizacji inwestycji. Udało się jednak ukończyć tylko część obiektu. Podjęto decyzję, aby w pierwszej kolejności realizować pomieszczenia przeznaczone dla Filharmonii Lubelskiej. W 1995 roku ukończono południowe skrzydło kompleksu, w którym znalazła się sala koncertowa mieszcząca 600 widzów. W listopadzie 2000 r. nastąpiło otwarcie nowej siedziby Teatru Muzycznego z salą widowiskową na 400 osób. Reaktywacja inwestycji nastąpiła w 2008 roku, wówczas ogłoszono konkurs na budowę Centrum Spotkania Kultur. Najlepszy projekt nadesłała lubelska pracownia Stelmach i Partnerzy, prowadzona przez Bolesława Stelmacha. W projekcie CSK architekt, zamiast wyburzać i budować wszystko od nowa, postanowił maksymalnie wykorzystać istniejące elementy konstrukcji, pochodzące z różnych okresów. Zachowano i wyeksponowano ściany i słupy, a wszystkie nierówności i niedoskonałości betonu architektonicznego pozostawiono lub poddano ręcznej obróbce. Aleja Kultur, centralny pasaż prowadzający do wnętrza obiektu, wykonana została z gładkiego betonu w kontraście z fragmentami oryginalnej ceglanej struktury Teatru z lat 1974–1998. W połowie października 2012 roku władze województwa oraz miasta Lublin podpisały umowę z generalnym wykonawcą obiektu – firmą Budimex. Wartość kontraktu wynosiła 163 mln zł. Dostawcą betonu była firma Górażdże Beton, żelbetowe słupy elewacyjne dostarczył Buszrem, szkło pochodziło od Saint-Gobain, za instalacje elektryczne odpowiadał Hager Polo. Po ponad 40 latach od wbicia pierwszej łopaty i po 4 latach właściwej budowy CSK – w 2016 roku ukończono wielofunkcyjny kompleks, który stanowi największy obiekt kulturalny w tej części kraju (powierzchnia użytkowa to 23 544,97 mkw.). Gmach jest olbrzymi, mieści salę operowo-teatralną z widownią na tysiąc miejsc. Do tego powstały: sala kinowa dla 170 widzów z mobilną widownią, sala kameralna dla 200 osób oraz sale – wielofunkcyjna i baletowa do prób teatru tańca i baletu.

HEŁM LORDA VADERA
Budowa pierwszej łódzkiej elektrowni przy ul. Targowej rozpoczęła się w maju 1906 roku. Prace budowlane kilkukrotnie przerywane były strajkami robotników, ostatecznie we wrześniu 1907 roku z turbozespołu nr 1 popłynął do sieci miejskiej prąd elektryczny. Kompleks obejmował wybudowaną w stylu secesyjnym i rozbudowywaną Halę Maszyn oraz niezachowaną już dziś w całości Halę Kotłów. Po pierwszej wojnie światowej w położonej w sąsiedztwie odkupionej fabryce maszyn i odlewni postanowiono zbudować nową elektrownię. Prace budowlane rozpoczęły się w lutym 1929 roku i zakończyły rok później. Nowa Centrala to kompleks budynków stworzonych w stylu modernistycznym. Nad budynkami kotłowni, pompowni i nastawni powstała 40-metrowa chłodnia kominowa. W czasie II wojny światowej pożar zniszczył dach secesyjnej Hali Maszyn i uszkodził jeden z turbozespołów. W 1960 roku Elektrownia Łódzka i nowo zbudowana Elektrociepłownia nr 2 zostały połączone w jedno przedsiębiorstwo. Najstarsza łódzka elektrownia otrzymała nazwę EC1, w roku 2000 przestała działać i trzy lata później została przekazana na własność miastu. W 2008 r. łódzka Rada Miejska powołała instytucję kultury „EC1 Łódź – Miasto Kultury”, rozpoczynając rewitalizację obszaru byłej elektrociepłowni. Całkowita wartość projektu wyniosła ponad 265 milionów złotych, z czego ponad 82 miliony pochodziły z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Prace budowlane nad rewitalizacją elektrowni EC1 rozpoczęły się w 2010 roku i przebiegały pod nadzorem konserwatorskim. Rewitalizacja zabytkowej elektrociepłowni EC1 podzielona została na dwie części – EC1 Wschód oraz EC1 Zachód – i dysponuje łączną powierzchnią wynoszącą prawie 40 tys. mkw. Generalnym wykonawcą wschodniej części było konsorcjum Skanska, zachodniej – PORR. Na terenie EC1 Wschód, w miejscu historycznej kotłowni, zaplanowano Narodowe Centrum Kultury Filmowej. Za szczegółową koncepcję plastyczno- -przestrzenną, pełnobranżową dokumentację projektową i projekty wystaw stałych odpowiada konsorcjum nsMoonStudio, Plasma Project oraz AWP Systems. Na blisko 4 tys. mkw. powstaną trzy stałe ekspozycje, sala kinowa, biblioteka i pracownia badawcza. Wnętrza Narodowe Centrum Kultury Filmowej mają przyjąć pierwszych zwiedzających na przełomie 2019 i 2020 roku. W tej części zabytkowego obiektu już działa najnowocześniejsze w kraju cyfrowe planetarium, które mieści ok. 100 widzów. Inspiracją do stworzenia wschodniej elewacji budynku dla autora projektu – Rafała Mysiaka – były historyczne zdjęcia elektrociepłowni oraz hełm Lorda Vadera z Gwiezdnych Wojen.

W styczniu 2018 r. ruszyło Centrum Nauki i Techniki EC1. Inwestycja o wartości 45,5 mln zł obejmowała 8 tys. mkw. powierzchni wystawienniczej, a ekspozycję, w tym ścieżkę prezentującą powstawanie i przetwarzanie energii, przygotowało konsorcjum Qumak, MAE Multimedia Art & Education i MUSEKO. Powierzchnia rewitalizowanej zabudowy wyniosła 11921 mkw. i obejmowała historyczne pomieszczenia: Maszynownię, Pompownię, Kotłownię, Rozdzielnię, Chłodnię i Zmiękczalnię. Jedną z atrakcji łódzkiego odpowiednika Centrum Nauki Kopernik jest Kino Sferyczne, które mieści się w miejscu drugiego turbogeneratora stuletniej elektrowni. W sferycznej kuli znajduje się dziesięciometrowy ekran sferyczny, może w niej przebywać jednocześnie do 44 widzów. W lipcu br. podpisano umowę w ramach ostatniego etapu rewitalizacji EC1 Łódź. W postindustrialnym budynku EC1 Południowy-Wschód powstanie Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej zaprojektowane przez Kanon Architekci Jander Zuterek. Przetarg na budowę wygrała firma Erekta Budownictwo, która działać będzie w systemie „zaprojektuj i wybuduj”. Zakończenie remontu oraz otwarcie obiektu planowane jest na 2019 r. Koszt inwestycji to ponad 16 mln zł. Na parterze Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej znajdzie się strefa prezentacji światów interaktywnych, nowych technologii i strefa retro ze stałą interaktywną ekspozycją prezentującą popularne gry i sprzęt z lat 80. XX wieku. Na pierwszym piętrze zaplanowano strefę tworzenia gier i stałą wystawę prezentującą historię polskiego komiksu.

tekst: Michał Oksiński, Kompas Inwestycji