Świadkowie minionej epoki

Obiekt ma ciekawą historię i architekturę. Starą i nową, stworzoną przy współpracy z docelowymi użytkownikami budynku, dzięki czemu udało się wypracować efekt odpowiadający rzeczywistemu zapotrzebowaniu, a jednocześnie zachować najważniejsze elementy stanowiące o wartości historycznej budynku. W cyklu Świadkowie minionej epoki przedstawiamy będącą na ukończeniu rewitalizację najstarszego w Polsce teatru lalek w Warszawie.

Biuro FS&P Arcus od maja 2017 r. bierze udział w projekcie przebudowy i modernizacji Teatru Baj na warszawskiej Pradze, finansowanym przez Miasto stołeczne Warszawa w ramach Zintegrowanego Programu Rewitalizacji. Ze względu na różne nieprzewidziane okoliczności prace wykończeniowe w obiekcie jeszcze trwają, ale zbliżamy się do szczęśliwego zakończenia inwestycji. Generalnym Wykonawcą jest konsorcjum firm T4B Budownictwo Sp. z o.o. i T4B Sp. z o.o., na którego zlecenie wykonywany był projekt. Przed przystąpieniem do prac projektowych przeprowadzono kwerendę w warszawskich archiwach i bibliotekach oraz archiwach własnych Teatru Baj. Sam budynek przy Jagiellońskiej 28 ma ciekawą historię oraz architekturę.

Historia

Inicjatorem budowy gmachu szkolnego dla młodzieży żydowskiej był Michał Bergson – finansista i filantrop. Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych przy ulicy Jagiellońskiej zaprojektował duet znanych warszawskich architektów pochodzenia żydowskiego – Henryk Stifelmann i Stanisław Weiss. Przeznaczeniem rozległego budynku były funkcje szkolno-wychowawcze (szkoła i sierociniec) oraz religijne – we wnętrzu umieszczono salę modlitw dla personelu i wychowanków. Budowę szkoły rozpoczęto w 1911 roku i ukończono w 1914. W tym samym roku budynek przejęła armia rosyjska, a po sierpniu 1915 – wojska niemieckie, które zajmowały go do lata 1917 r. Dopiero wówczas gmach zaczął pełnić funkcje, dla których został zaprojektowany.

Szkoła funkcjonowała do roku 1940, gdy niemieckie władze okupacyjne przesiedliły wszystkich pracowników oraz podopiecznych do getta. Opróżniony i zdewastowany budynek w 1941 r. zajął na krótki okres szpital św. Ducha (przeniesiony z Woli), a później niemieckie urzędy. Tuż po wyzwoleniu w obiekcie znajdowała się siedziba Wojewódzkiego Komitetu Żydów w Polsce oraz Centralny Komitet Żydów w Polsce, zajmujące się m.in. odnową szkolnictwa żydowskiego. W latach 1948–1950 część budynku z synagogą została przebudowana i zaadaptowana na potrzeby Teatru Żydowskiego im. Ester Rachel Kamińskiej według projektu Eleonory Sekreckiej i Pinkusa Teitelbauma.

W 1950 r. nieruchomość przejęło miasto. Od grudnia 1953 r. gmach dawnej szkoły jest siedzibą przedszkola oraz Teatru Baj, który powstał w 1928 r. i jest najstarszym teatrem lalek dla dzieci w Polsce.

Część budynku zaadaptowano wówczas na mieszkania komunalne. Około 1958 roku obiekt poddano pracom remontowym według projektu inż. T. Zarębskiej. Od tego czasu na jego elewacjach nie prowadzono żadnych kompleksowych remontów. Budynek zachował się do dnia dzisiejszego w stosunkowo jednorodnej historycznej formie – wraz z sąsiednią mykwą stanowi cenny zabytek i świadectwo życia społecznego oraz kulturalnego Żydów na warszawskiej Pradze. Podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie decyzji nr A-916 z 24 maja 2010 r., jest również wpisany do Gminnej Ewidencji Zabytków pod nr 00007044.

W 2016 r. miasto zdecydowało o konieczności przeprowadzenia remontu generalnego obiektu. Wcześniej prowadzono prace remontowe w pomieszczeniach przedszkola, wraz z wymianą wszystkich okien w tej części budynku oraz w pomieszczeniach teatru, natomiast część zajmowana przez mieszkania komunalne była w opłakanym stanie.

Każdy projekt remontu obiektu istniejącego, zwłaszcza zabytkowego, jest pewnego rodzaju przybliżeniem, a podczas prac budowlanych konieczne jest bieżące dostosowywanie rozwiązań projektowych do zastanych elementów istniejących. Wymaga to ścisłej współpracy projektanta, wykonawcy i inwestora oraz służb konserwatorskich.

Architektura

Warszawski Oddział SARP przeprowadził konsultacje społeczne oraz opracował wytyczne do koncepcji modernizacji i przebudowy obiektu. Wnioski z konsultacji zostały uwzględnione w dokumentacji przetargowej przygotowanej przez SZRM. Na jej podstawie powstał projekt modernizacji obiektu autorstwa biura FS&P Arcus. Głównym założeniem było uporządkowanie funkcji, dotychczas rozlokowanych chaotycznie na różnych kondygnacjach obiektu. Pomieszczenia teatru sąsiadowały z pomieszczeniami przedszkola i przeplatały się pomiędzy piętrami. Po remoncie przedszkole zajmie 4 kondygnacje w części budynku zlokalizowanej w głębi działki, natomiast teatr całą część frontową i dwie najwyższe kondygnacje nad przedszkolem. W celu poprawienia komunikacji zostały zaprojektowane windy dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz jedna nowa klatka schodowa spełniająca obecne przepisy dotyczące ewakuacji. Budynek został wyposażony w niezbędne systemy instalacyjne odpowiadające wymaganiom obowiązujących przepisów. Wszystkie urządzenia (centrale, agregaty chłodnicze itp.) zlokalizowano na poddaszu.

Ze względu na ochronę konserwatorską nie było możliwości umieszczenia żadnych urządzeń technicznych w miejscach widocznych, żeby nie zakłócać historycznej bryły budynku. W obrębie przedszkola na parterze oprócz funkcjonalnej szatni zaprojektowano nowoczesną kuchnię wyposażoną w odpowiednią technologię. Na pozostałych trzech piętrach znajdują się sale przedszkolne oraz gabinety administracji. W części budynku zajmowanej przez teatr zdecydowano o przywróceniu pierwotnej funkcji schodów w murze arkadowym od strony ul. Jagiellońskiej, prowadzących z poziomu dziedzińca na poziom +1, gdzie mieści się foyer teatru oraz scena główna. Scena została wyposażona w specjalistyczną technologię teatralną z trzema podnośnikami scenicznymi, odpowiednim nagłośnieniem i projektorami wideo oraz oświetleniem. Stropy nad i pod sceną zostały rozebrane w celu utworzenia przestrzeni pod zapadnie (poniżej) i sztankiety (powyżej). Na tym fragmencie budynku pogłębiono piwnicę, tworząc dostęp z podnośników scenicznych do przestrzeni magazynowej na najniższym poziomie pod widownią. Wiązało się to z koniecznością podbicia fundamentów w tym obszarze budynku, co zostało zrealizowane przez firmę Keller. Na poziomie parteru znajdują się garderoby i pomieszczenia socjalne oraz warsztaty produkcji dekoracji i elementów lalek. Powyżej głównego piętra teatru na poziomie +2 zlokalizowano przestrzeń ekspozycyjną oraz edukacyjną, piętro wyżej natomiast salę kameralną dla najmłodszych dzieci z osobnymi garderobami i węzłem sanitarnym. Na poziomie +4 znajdują się pomieszczenia magazynowe, pokoje dla gości oraz część administracyjna teatru. Na poddaszu zlokalizowano pomieszczenia techniczne, pracownie produkcji lalek i kostiumów oraz magazyny.

Wyzwań ciąg dalszy

Dużym wyzwaniem dla projektantów było ułożenie wszystkich funkcji teatralnych i niezbędnych instalacji je obsługujących w historycznej przestrzeni budynku, z wszystkimi uwarunkowaniami tego typu lokalizacji oraz wytycznymi konserwatora zabytków. Dodatkowym utrudnieniem okazała się opieszałość Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w wydawaniu decyzji oraz opinii, na które czekaliśmy nawet do 10 miesięcy pomimo ponagleń i monitorowania na bieżąco sytuacji. W obrębie zewnętrznej bryły budynku prace polegały głównie na zszyciu pęknięć w murze, naprawie uszkodzonych tynków i elementów detalu oraz na wymianie pokrycia dachowego przy jednoczesnym dociepleniu połaci dachowych. Ze względu na zabytkowy charakter elewacji nie było możliwości ocieplenia ścian z zewnątrz. Po analizie możliwości ewentualnego docieplenia elewacji od wewnątrz pozostawiono mury bez docieplenia – w stanie, w jakim funkcjonowały przez ostanie 100 lat. Projektanci uznali, że dodanie warstwy ocieplenia od wewnątrz spowoduje całkowitą zmianę fizyki muru i wykraplanie pary wodnej od wewnątrz, co przyniesie więcej szkody dla

zabytku niż pożytku z poprawienia parametrów cieplnych. Dodatkowo zmniejszyłaby się powierzchnia użytkowa, która i tak, zwłaszcza w przypadku potrzeb teatru, nie była wystarczająca. Założono wymianę tych okien w budynku, które nie zostały wymienione podczas wcześniejszych remontów. Frontowy mur arkadowy został przewidziany do renowacji łącznie z zachowanym drewnianym stropem belkowym, kutymi kratami łukowymi oraz historycznymi drewnianymi drzwiami u szczytu schodów, które zostaną przywrócone do użytku. Budynek przy Jagiellońskiej 28 w momencie rozpoczęcia prac projektowych był jeszcze użytkowany przez Teatr Baj oraz przedszkole, jak również jednego z lokatorów, który – pomimo że tam nie mieszkał – nie chciał zwolnić lokalu komunalnego. Batalia administracyjna, a potem sądowa opóźniła rozpoczęcie prac budowlanych prawie o pół roku. Przed przystąpieniem do prac projektowych wykonano inwentaryzację geodezyjną oraz skanowanie 3D całego obiektu – wewnątrz i na zewnątrz. Na tej podstawie powstał model, który okazał się przydatny przy określaniu niektórych detali. Podczas tworzenia modelu na podstawie chmury punktów zastosowano szereg uproszczeń, przez co nie był on w 100% zgodny z rzeczywistością. Dodatkowo skan został wykonany w momencie, kiedy obiekt był jeszcze całkowicie wyposażony w meble i wszelkiego rodzaju lekkie zabudowy, więc nie oddawał w pełni kształtu i struktury wszystkich ścian oraz stropów. Pomimo wykonania szeregu odkrywek dopiero po przejęciu obiektu przez Generalnego Wykonawcę, przeprowadzeniu wstępnych rozbiórek, zdjęciu warstw wykończeniowych z posadzek i ścian ukazał się prawdziwy stan obiektu oraz elementów konstrukcyjnych. Okazało się, że część ścian działowych, zwłaszcza na poddaszu i w pomieszczeniach mieszkań komunalnych, nadaje się wyłącznie do rozbiórki. Ponadto niektóre stropy Kleina również zostały zakwalifikowane do wymiany w całości lub we fragmentach z uwagi na stopień ich ugięcia lub korozję belek stalowych. Spowodowało to konieczność wykonania szeregu prac dodatkowych nieuwzględnionych w pierwotnym kontrakcie ani w harmonogramie. Na podstawie tych doświadczeń trzeba przyjąć, że w celu uzyskania miarodajnego skanu 3D należałoby wykonać go po przeprowadzeniu wstępnych prac rozbiórkowych – zdjęciu warstw wykończeniowych, wtórnych lekkich zabudów, sufitów podwieszanych. Niestety zwykle harmonogramy są tak napięte, że projektanci nie mogą czekać, aż elementy struktury budynku zostaną w pełni ujawnione. W związku z tym każdy projekt remontu obiektu istniejącego, zwłaszcza zabytkowego, jest pewnego rodzaju przybliżeniem, a podczas prac budowlanych konieczne jest bieżące dostosowywanie rozwiązań projektowych do zastanych elementów istniejących. Wymaga to ścisłej współpracy projektanta, wykonawcy i inwestora oraz służb konserwatorskich. (Więcej…)