NAJNOWOCZEŚNIEJSZE W POLSCE
Tematem niniejszego artykułu jest case study programowania i projektowania Dolnośląskiego Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży w Lubinie. Stworzenie optymalnego środowiska terapii w tak trudnej specjalizacji, jaką jest psychiatria dziecięca, to bardzo duże wyzwanie, którego podjęliśmy się wraz z zespołem w czasach pandemii.
Początki myślenia o leczeniu chorób psychicznych sięgają starożytności. Próby znajdowania przyczyn tych chorób podejmowali Hipokrates, greccy lekarze z Kos, Knidos, Pergamonu, Krety, starożytni Rzymianie. Wczesnośredniowieczna chrześcijańska Europa to zamykanie „opętanych” w ciemnych, pojedynczych celach i izolowanie od społeczeństwa. Zupełnie odmienne podejście propagowali arabscy uczeni wczesnego średniowiecza – w szpitalach arabskich leczono muzykoterapią i dbano o wsparcie rodziny w procesie leczenia, a nawet zapoczątkowano metodę znaną obecnie jako psychoterapia. Metody europejska i arabska wieków średnich pokazują dwie skrajnie odmienne drogi kształtowania środowiska terapeutycznego dla osiągnięcia tego samego celu: uwolnienia pacjenta od choroby psychicznej.
Pod koniec XVIII w. przełom w Europie przyniosły prace Francuza Philippe’a Pinela i Anglika Williama Tuke’a, którzy w swoich krajach symbolicznie uwolnili z kajdan chorych, postulując terapię „nowoczesnymi” metodami naukowymi. W XX wieku zaczęto z jednej strony korzystać z metod psychologicznych i psychoterapii, a z drugiej w leczeniu zaczęły dominować metody farmakologiczne i medycyna zabiegowa. Wciąż wykorzystywane są zbudowane w XIX wieku ponure szpitale psychiatryczne.
Zmiana myślenia o terapii osób „osadzonych”, która zaczęła się pod koniec XX wieku, doprowadziła m.in. w Wielkiej Brytanii do wypuszczenia ze szpitali (lata 90. XX w.) ponad 100 tys. osób z zaburzeniami psychicznymi. Argumentowano to działanie twierdzeniem, że ich dotychczasowa izolacja była bezpodstawna. Efekty tej radykalnej decyzji są w większości uważane za olbrzymi sukces – mimo kilku tragicznych incydentów. Fakt ten dowodzi tezy, że dużo lepsze efekty terapeutyczne uzyskuje się, gdy pacjent mieszka (czasami pod nadzorem) w normalnych warunkach i nie jest pozbawiany wsparcia społecznego.
Obiekt w Lubinie jest w pełni zgodny z nowoczesnymi zasadami projektowania obiektów psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży, które pokrótce omówiono w dalszej części artykułu.
Metody naukowe stosowane przy projektowaniu
Na wiedzę dotyczącą projektowania obiektów dla chorych z problemami psychicznymi składa się wiedza wielu specjalistów, wiedza naukowa opisana w literaturze światowej, wiedza projektanta, rzeczoznawców ppoż., sanepidu, bhp, zarządu obiektu, lekarzy i personelu pielęgniarskiego. Rolą architekta jest zaprojektowanie optymalnej placówki psychiatrycznej na podstawie wytycznych zamawiającego, uzupełnionych własną wiedzą i doświadczeniem, we współpracy z pozostałymi członkami zespołu projektowego. Inicjatorem powstania obiektu psychiatrii dziecięcej w Lubinie były władze miasta i Prezydent, który ze swoimi współpracownikami powołał multidyscyplinarny zespół mający na celu wybudowanie nowoczesnego ośrodka dla dzieci z problemami psychicznymi.
Tworząc projekt centrum psychiatrii, posługiwaliśmy się metodami naukowymi pomagającymi zaprojektować optymalny obiekt medyczny. Pierwszą z metod zastosowanych w projekcie lubińskiego centrum jest evidence-based design, czyli projektowanie oparte na faktach. Jest to metoda, której początki sięgają lat 70. XX wieku. Szkocki lekarz prof. Archibald Cochrane, widząc rosnące koszty pracy szpitala, opracował zasady racjonalnego działania i pracy obiektu medycznego. Stosowanie się do wytycznych evidence-based design pozwala zaprojektować obiekt nowoczesny i optymalny pod względem terapii, warunków pracy, leczenia i kosztów.
Kolejną metodą zastosowaną w Lubinie jest zasada kształtowania obiektów medycznych, zwana po angielsku healing environment, co można tłumaczyć jako „środowisko terapeutyczne”. Według koncepcji środowiska leczniczego fizyczne otoczenie i emocjonalna atmosfera mogą znacząco wpłynąć na powrót do zdrowia i ogólne samopoczucie danej osoby. Kładzie się tu nacisk na podejście do opieki zdrowotnej skoncentrowane na pacjencie, uznając, że terapia obejmuje nie tylko leczenie, ale także ogólne doświadczenie opieki.
Zastosowane zostały także metody lean design, co można tłumaczyć jako projektowanie oszczędne czy też projektowanie „na miarę”, jednak z zachowaniem wszystkich aspektów dotyczących bezpieczeństwa i zasad environmental social and governance, czyli zasad tworzenia obiektów przyjaznych środowisku i zasadom społecznym z poszanowaniem praw każdego człowieka korzystającego z placówki. Lean design to także optymalizacja procesów budowy i późniejszego użytkowania obiektu.
Na wstępie prac projektowych, w wyniku dyskusji osób zaangażowanych w tworzenie projektu, czyli inwestora i osób zarządzających inwestycją, psychiatrów, terapeutów i projektantów, określone zostały poniższe cele.
Stworzenie przestrzeni terapeutycznej
W lubińskim centrum psychiatrycznym dla dzieci ważne jest stworzenie różnorodnych przestrzeni terapeutycznych pozwalających personelowi elastycznie planować, a następnie organizować i prowadzić terapie dostosowane do różnych sytuacji i pacjentów. Zaprojektowane zostały sale do terapii indywidualnej, grupowej, przestrzenie do nauki i zabawy. Zastosowano jasne przestrzenie o stonowanych kolorach, z widokami na zieleń. Na dachu zaprojektowano boisko, aby nawet dzieci przebywające na oddziale zamkniętym mogły bezpiecznie korzystać z ruchu na świeżym powietrzu. Budynek został zaplanowany w oparciu o wewnętrzne zielone dziedzińce, pozwalające na wychodzenie grup dzieci w różnym wieku i statusie choroby bez mieszania się wspomnianych wyżej pacjentów.
Bezpieczeństwo i komfort
Kluczową kwestią wynikającą zarówno z literatury, jak i z rozmów z pracownikami obiektów psychiatrycznych jest zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim osobom przebywających w budynku. Największe zagrożenie stanowi agresja pacjentów skierowana wobec siebie, wobec innych pacjentów i wobec personelu (nasz zespół projektowy miał okazję pracować przy kilku tego typu obiektach w Polsce).
Monitoring i kontrola dostępu są indywidualnie dobierane do każdej ze stref terapii. Stosowanie dobrze przemyślanych i skonsultowanych z personelem systemów monitoringu, a także odpowiednie kształtowanie przestrzeni zdecydowanie ułatwiają pracę i zwiększają bezpieczeństwo pacjentów ośrodka.
W obiekcie psychiatrycznym konieczne jest analizowanie potencjalnego zastosowania części budynku, mebli, instalacji i dosłownie każdego elementu znajdującego się w zasięgu pacjentów przeciw życiu i zdrowiu, szczególnie w kierunku zapobiegania próbom samobójczym. Meble i wyposażenie zostały dostosowane do potrzeb dzieci z problemami behawioralnymi, a pomieszczenia zaprojektowane tak, aby minimalizować ryzyko samookaleczeń, prób samobójczych czy innych groźnych incydentów.
Bardzo ważnym parametrem ułatwiającym pracę w obiekcie psychiatrycznym jest ograniczenie hałasu i kontrola rozprzestrzeniania się dźwięków. Część pacjentów wykazuje nadwrażliwość na dźwięki i ograniczenie hałasu to jeden z elementów terapii. Wykonany został operat akustyczny i analizy przestrzeni, w której może dochodzić do incydentów generujących hałas. Minimalizacja niepożądanych dźwięków to jedno z ważniejszych i trudniejszych zadań w projektowaniu szpitali. W Lubinie hałas został maksymalnie ograniczony poprzez monolityczne ekrany akustyczne porośnięte zielenią izolującą. Cały budynek jest posadowiony na matach wytłumiających drgania. Ściany, sufity i inne okładziny wewnętrzne są odpowiednio dobrane pod kątem izolacji i wygłuszania. W obiekcie znajdują się pomieszczenia izolacyjne, w których właściwie ograniczono przenikanie dźwięku do zera (sale wyciszeń).
Światło może pomagać w terapii poprzez tworzenie przyjemnych stref oświetlonych słońcem i dobrze dobranym światłem sztucznym. Źle dobrane światło może razić, tworząc nieprzyjazne strefy – krótko mówiąc, rozdrażniać pracowników i negatywnie wpływać na pacjentów, potęgując ich problemy psychiczne. Rolą projektanta jest zatem świadome wzmacnianie aspektów pozytywnych i unikanie światła utrudniającego pracę i terapię. Projekt oświetlenia zakłada dobranie właściwej barwy światła i ograniczenie jego natężenia. W celu podniesienia komfortu osób z nadwrażliwością na światło zastosowano zewnętrzne żaluzje przeciwsłoneczne.
Personalizacja i kontrola przestrzeni to ważne aspekty zasad healing environment, dlatego też pokoje w szpitalu zostały zaprojektowane tak, aby każdy pacjent miał swoją strefę z własnym łóżkiem, biurkiem i szafą na rzeczy, co w istniejących polskich placówkach nie zdarza się często. Wszystkie meble dobrano pod kątem bezpieczeństwa suicydalnego.
Cały budynek jest dostępny dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Nie ma barier ani różnic poziomów na kondygnacjach. Przed wejściem nie ma schodów – podobnie łatwo wychodzi się na zielone dziedzińce i za pomocą wind dostaje się na wyższe kondygnacje.
Przestrzeń dla rodziców i opiekunów
Wsparcie rodziców i opiekunów jest istotne w procesie leczenia dzieci i należy w projekcie przewidzieć miejsce dla ich udziału w terapii, a czasami dla ich oczekiwania na swoje dzieci. Tworzenie wygodnych przestrzeni dla rodziców, w których będą spędzać czas z dzieckiem, może pomóc w budowaniu, a czasami naprawianiu relacji. Projektanci tworzą więc drogi dostępu do rodziców, pokoje spotkań, pokoje terapii rodzinnych, pokoje terapii grupowych i przestrzenie spotkań z rodziną pod nadzorem i z pomocą wykwalifikowanego personelu, zabezpieczającego wizytę z agresywnymi pacjentami.
Technologia i nowoczesne narzędzia
Wykorzystywanie najnowszych technologii może być pomocne w terapii dzieci, zwłaszcza w dzisiejszym, cyfrowym świecie. Interaktywne narzędzia, tworzenie stref VR, aplikacje mobilne czy gry terapeutyczne mogą być częścią procesu leczenia dzięki „otwartości” obiektu na wprowadzanie wielu modeli terapeutycznych.
Zintegrowana opieka medyczna
Zlokalizowana przy wejściu głównym przestronna hala wejściowa z widokiem na wewnętrzne atrium i zasadzone tam drzewo jest pierwszym, już działającym, etapem centrum psychiatrii. Z tej strefy zaprojektowany jest dostęp dla wszystkich osób korzystających z terapii otwartych i środowiskowych. Lubińskie centrum psychiatrii stanowi obiekt otwarty na miasto i oferujący konsultacje, możliwości terapii środowiskowych, terapii dziennych bez konieczności pobytów całodobowych, a forma architektury, skala budynku, użyte materiały zewnętrzne mają zachęcać do korzystania z pomocy psychologicznej i psychiatrycznej oferowanej w budynku.
Szpital psychiatryczny dla dzieci zlokalizowany w tylnej części działki zapewnia kompleksową opiekę, która obejmuje nie tylko terapię psychiatryczną, ale także wsparcie medyczne, terapię zajęciową oraz opiekę psychologiczną. Umożliwia też hospitalizację pacjentów wymagających izolacji. Współpraca różnych specjalistów, takich jak psychiatrzy, psycholodzy, terapeuci zajęciowi i opiekunowie społeczni, pozwala na zapewnienie spójnego i kompleksowego podejścia do opieki nad dzieckiem w jednym obiekcie. Jest to niezmiernie istotne zarówno z uwagi na wygodę pacjentów (wszyscy specjaliści w jednym miejscu), jak i synergię pracy fachowców. Taka kompozycja funkcjonalna pozwala na wzajemne konsultacje, pomoc merytoryczną, a czasami fizyczną i gromadzenie interdyscyplinarnej wiedzy na temat pacjentów. Stworzone zostało tzw. center of excellence w dziedzinie dolnośląskiej psychiatrii dziecięcej.
Edukacja i rozwój umiejętności
Kluczowe dla dzieci i młodzieży w szpitalu psychiatrycznym jest wspieranie edukacji i rozwijania umiejętności społecznych. Stworzone są strefy spotkań i miejsca integracji. Nawet izolowane dzieci mają możliwość, pod kontrolą personelu, wychodzić na zielone dziedzińce i korzystać z naturalnej terapii przebywania na zewnątrz w otoczeniu zieleni. Wprowadzenie lekcji, warsztatów i aktywności edukacyjnych może pomóc w utrzymaniu normalności i rozwoju. Zaprojektowana część szkolna, wyglądająca jak „normalna” szkoła, pozwala dzieciom kontynuować naukę, rozwijać umiejętności, a także – dzięki sali sportowej na dachu obiektu – uprawiać sport.
Dbałość o detale i estetykę
Pomieszczenia służące leczeniu, pracy i nauce są starannie zaprojektowane z uwzględnieniem precyzyjnie dobranych materiałów i dbałością o detale oraz estetykę. Przyjazna atmosfera, zgodnie z dowodami naukowymi, może pomóc w zniwelowaniu stresu, niepokoju i wspierać terapię. Projektując, zastosowaliśmy wiele naturalnych materiałów. Kolorystyka wnętrz jest dobrana do charakteru terapii, tak by w niektórych strefach nie pobudzać, lecz uspokajać, a w innych wprowadzać pozytywne nastawienie poprzez stosowanie jasnych, dobrze odbieranych przez pacjentów kolorów.
Zrównoważony rozwój i ekologia
Wspieranie zrównoważonej architektury i ekologicznych praktyk może wpłynąć na zdrowie i dobre samopoczucie pacjentów oraz kondycję środowiska. Zaprojektowany obiekt jest budynkiem niskim, zrealizowanym przy użyciu naturalnych materiałów z uwzględnieniem cegły – czyli budulca typowego dla historii Lubina i Dolnego Śląska. Zarówno na elewacjach, jak i na ekranach akustycznych prowadzone będą pnącza, a atria w obiekcie zostaną wypełnione zielenią. Wykonane zostały badania hałasu i drgań pochodzących z kolei i ruchu ulicznego, a w wyniku tych badań zastosowano specjalne mechanizmy redukcji drgań i hałasu, które pozwolą na komfortową pracę i leczenie w obiekcie.
„Odporność na epidemię”
Z uwagi na doświadczenie autora i zespołu projektującego w tworzeniu obiektów „covidowych” w szpitalu zostały zaprojektowane unikatowe autorskie rozwiązania izby przyjęć i oddziałów łóżkowych, pozwalające na testowanie i izolację pacjentów przyjmowanych do szpitala i poradni. Określone zostały „ścieżki” ruchu pacjentów i personelu na wypadek kolejnych pandemii. Tak przemyślany system ruchu będzie pomocny także w sezonach grypowych i przy przyjmowaniu pacjentów potencjalnie zainfekowanych. Kluczowym problemem, który został projektowo rozwiązany, jest eliminacja bądź maksymalne ograniczenie ryzyka zamykania oddziału psychiatrycznego z uwagi na choroby zakaźne.
Po przeanalizowaniu powyższych wytycznych, stanu wiedzy, zaleceń przyszłego zarządu i personelu stworzono koncepcję architektoniczną w formacie BIM (wirtualnego budynku), która została poddana weryfikacji przez sztab fachowców i podmioty publiczne zaangażowane w tworzenie i przyszłe użytkowanie obiektu. Zdefiniowano czynniki istotne dla wydajności obiektu i zaimplementowano optymalizacje wynikające z dyskursu nad projektem.
Tak prowadzony proces projektowy, zwieńczony wirtualną makietą obiektu (BIM), pozwala w dużym stopniu unikać błędów i konieczności zmian w istniejącym obiekcie. Zaangażowanie dużej grupy osób posiadających wiedzę w swoich specjalizacjach i dzielących się tą wiedzą z projektantami i innymi specjalistami pozwala wypracować optymalne rozwiązania projektowe.
Przyjazny pacjentom i personelowi
Nowoczesne centrum psychiatryczne dla dzieci i młodzieży w Lubinie to placówka medyczna, konsultacyjna i edukacyjna specjalizująca się w opiece nad dziećmi i młodzieżą z różnymi problemami psychicznymi i emocjonalnymi. Nowym typem obiektu w Polsce jest budynek umożliwiający zarówno leczenie półotwarte – w zakresie którego pacjent może korzystać z terapii ambulatoryjnej, jak i specjalistyczne leczenie zamknięte. Takie ośrodki powinny w maksymalny sposób przypominać normalne obiekty użyteczności publicznej i być miejscami zarówno terapii, jak i normalnego życia. Ośrodek w Lubinie ma stanowić miejsce, w którym ludzie z problemem psychicznym, psychiatrycznym, nałogiem, depresją mogą znaleźć natychmiastową pomoc – bez strachu i stygmatyzacji związanej ze szpitalem psychiatrycznym. Obiekt został zaprojektowany w taki sposób, aby zapewnić optymalne warunki leczenia, rozwijania umiejętności społecznych oraz wspierania zdrowia psychicznego pacjentów w młodym wieku.
W podsumowaniu należy jednak podkreślić, że system zamkniętych szpitali psychiatrycznych to przeżytek. Ten koszmarnie kosztowny, opresyjny system jest od kilkudziesięciu lat, przy wsparciu funduszy europejskich, zmieniany na system otwarty, opierający się na sieci przychodni i centrów terapii psychiatrycznej, powiązanych w system, którego centrum powinny być wielofunkcyjne obiekty, takie jak powstający właśnie w Lubinie. Będzie to najnowocześniejszy obiekt tego typu w Polsce i jeden z niewielu tak przyjaznych pacjentom i personelowi obiektów psychiatrycznych na świecie. Został zaprojektowany przez multidyscyplinarny zespół fachowców pod kierunkiem dr. inż. arch. Michała Grzymała-Kazłowskiego, profesora WSEiZ – autora tego artykułu.
